«Абай жолының» бір тарауы «Қияда» деп аталса, ол – Абай рухани өсуінің қия-шыңына шықты дегенді білдіреді. Бірақ кім хақиқатқа жетіп, тылсым сырын ашса, сол адам жұмбақ жанға айналмақ. Қысқасы, ұлт ұстазы жалпыадамзаттың ұстазы сатысына өтті. Абай: «мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» (1898 ж.) деуімен осыған меңзеген ғой. Қиядағы Абайдың құпия қырларына ой жүгіртелік.
Архивтен алынған үш айғақ
Сауданы, баюды мақсат тұтпаған Абай шаруашылық жайына қашанда көзінің қырын сирек салатын. Енді кемел, дана болып толысқан шағында үзілді-кесілді шеттейді. Би, болыстық қызмет жайлы да осыны айтамыз. 1897 жылдан бастап, билік тізгінін артқы толқын жастар өз қолына алды.
Мән-жайға қанығу үшін алдымен осы жылғы сайлау жайлы Әрхам Ысқақовтың естелігінен бір үзіндіні келтіре кетелік. «Әзімбай осы сайлау алдында болыстыққа іштей тартыс қылса да, – дейді Әрекең, – қолдаушы елі басқадан аз болатын болған соң Ақылбайды шақыртып алып:
– Осы сайлауда болыстықты сұра, сен ит те бір ширап адам болсаңшы. Абай Мағауияны болыс сайламақшы деп естідім. Оның сенен жасы кіші ғой. Сенің үйің бауырда елден аулақ. Онан қорықпа, кеңсең менің аулымда болсын, барлық шығының менен болсын, – дейді. Ақылбай оған келіседі. Сайлау басталарда Мағауияға барып:
– Осы сайлауда мен болыс болайын деп едім, – дейді. Мағауия барып Абайға айтса:
– Жоқ, ол болмайды, оның ақылы мәлім емес пе. Оны тағы Әзімбай азғырып отыр ғой, – десе, Мағауия: – Әке, біз жақсы, жаман болса да Ақыл ағамнан құтыла аламыз ба. Жол сол кісінікі екені рас емес пе. Болыс болғанмен ол не бітіреді, – деп Абайды көндіріп, Ақылбайды болыстыққа сайлатады».
Абайдың орнына Ақылбайдың болыс сайланған жайы осы.
Енді бұрын-соңды жарияланбаған архивтік деректерге көз тігелік.
Заманында Генерал-губернатор Канцеляриясы «Киргизская степная газета» (қысқаша «Степная газета») атты басылымды шығарған. Ол жарлық, бұйрық атаулыны жер-жерге, облыс-облыстарға жеткізу мақсатында жұмасына бір рет Омбы қаласында жарық көріп тұрды. Осы басылымның үш саны қолымызға түсті.
- 897 жылдың 12 қазанындағы саны. Онда Семей облысы Шыңғыс болысында өткен сайлаудың нәтижесінде болыстыққа Ақылбай Ибрагимов, ал болыстың кандидаты лауазымына Мағауия Ибрагимов өткені хатталған.
- Аталмыш басылымның 1900 жылғы 20 ақпанындағы саны. Онда Ақылбайдың денсаулығы сыр беруіне байланысты орнына Мағауияның сайланғаны көрсетілген. Нақтылық үшін газеттегі мәтінді сол қалпында келтіре кетелік.
По Семипалатинской области
Увольняется от должности, согласно желания, по болезни Чингизский волостной управитель Семипалатинского уезда Акылбай Ибрагимов.
______________
Утверждается в должности, согласно выбора общества, на текущее трехлетие Волостного Управителя кандидат по управитель Магавья Ибрагимов.
Подписал:
Военный губернатор Генерального Штаба
генерал-лейтенант Карпов.
3.Газеттің 1902 жылдың 24 шілдесіндегі саны. Онда мынадай бұйрық жарияланған: «Управитель Чингизской волости, Семипалатинского уезда Шакирим Худайбердин». Демек, Мағауияның үш жылдық мерзімі аяқталған соң, Шәкәрім сайланған.
Сөйтіп, «Степная газета» деректерінен 1897-1905 жылдары билік тізгінін ағалы-інілі Ақылбай, Мағауия және Шәкерім кезектесіп ұстағанын көреміз. Ақылбайдікі сияқты Мағауияның денсаулығы да сыр берген соң, болыстық тізгіні Шәкерімге тигенге ұқсайды.
Шежіре қария Бекен Исабаев өзінің «Ұлылар мекені» атты кітабында Құнанбай ұрпағының билік тізгінін уысында ұзақ ұстағаны соншалық, тіпті жұрт аузында: «Құнанбайдың тұқымы кісі бар екенін Күнту болыс болған соң, Құдай бар екенін Оспан өлген соң білді» деген сөз қалған деп жазады.
Бізше мәселе мәнісі тереңде. Болыстық, бүгінгі тілмен айтқанда, әкімдік сайлау (тағайындау емес) әдетте заңға сәйкес, әділеттілік ұранымен өтіп отырды. Ақылбай, Мағауия, Шәкәрімдер Абайдың баласы, інісі ғана емес, тәлімді шәкірттері. Сондықтан халықтың басқаны емес, осыларды қалауы, қолдауы – бес болыс тобықты елінің Абайға деген ерекше қадір-құрметінен десек, қате айтқандық бола қоймас.
Абайдың дінге деген көзқарасы
Қазақ топырағында ислам дінін терең білген, ұзақ жылдар оны қызыға тексерген ғұламаның бірі – Абай. Мұны Мұхтар Әуезов «Абайға Шығыстан дарыған құндылықтардың басы – ислам діні» деп мәлімдегендей, ойшылдың «Әуелі аят, хадис – сөздің басы» деуінен және өзінің балалары мен немерелеріне адам баласын желеп-жебеуші періштелер атын қою (мысалға Мекәйіл, Зікәйіл, Срайыл, Жебрейіл) әдетінен-ақ байқаймыз.
Кемеңгер Абай кемелдікке жеткен шағында иман (қазақша – Құдайға сенім), оның тағатқа (құлшылық қылу амалдары) қатысы және Құдайды тануды басты деп біліп, осы мәселелерді танып-білуге ден қойған болатын.
Бір Алла тағалаға сенім, Абайдың білуінше, адамның адамдығының һәм күллі махаббат, әділет сезімнің қайнары. Бірақ адам баласының сенім күші – Жаратушыны тану, яғни Алланың хикметін сезу деңгейіне тәуелді.
Осымен, жасы елуден асқанда, 1895-1896 жылдары ойшыл «Түп Иесін көксемей бола ма екен?» деп тереңге бет қояды. Өз сөзінше «терең ойдың телміріп соңына ереді». Тамаша пәлсапалық өлеңдері («Лай суға май бітпес қой өткенге», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», «Көк тұман – алдыңдағы келер заман» және «Алла деген сөз жеңіл») соның татымды жемісі. Баршасы да жүректен құйылып, тылсымнан тұнған керемет туындылар. Олар Абай нағыз тәңірінітанушы – теолог биігіне (мұсылманша – мағрифат сатысы) жеткен деуімізге дәлел.
Қайталап айтайық, сенім – ақыл-ойдың, танымның өнімі. Егер таным таяз болса, иман да әлсіз. Сондықтан өзінің квинтэссенциялық күрделі еңбегі – 38-қарасөзін Абай: «Ықыласпенен оқып, ұғып алыңыздар, оның үшін махаббатың толады» деп бастап, Алла тағаланың болмысын зерттеуді қолға алады. Әлемдік теология саласына қомақты үлесін қосады. Бұл туралы сөз төменіректе.
Енді Абайдың иман туралы танымына келейік. Иманның екі түрі бар: бірі – якини (ақылмен илану) иман, екіншісі – тақлиди (біреуге еріп илану) иман. Оқырманға түсінікті болуы үшін Абай өзінің 12 және 13-қарасөзінде ұқтырған иманның осы екі түрін бүгінгі тілімізде сенушілік және діншілдік деп айырсақ қате бола қоймас. Сенушілік – жүрегінде құдайы бар, халықтың ұғымында «Құдайға қараған» адамға тән мінез я қасиет.
Ал діншілдік – тағат немесе сыртқы ғибадаттан туады. Әдетте діншіл кісі сыртқы пішінге, бес парызды қатаң орындауға табан тірейді. Ол үшін діннің негізгі мұраты осы.
Сонымен сенушілік пе, әлде діншілдік пе? Зайырлы мемлекет, осы заманғы білімді қоғам, сөз жоқ, сенушіліктің өрістеуіне мүдделі.
Иманның түрі екеу деп білген Абай сәйкесінше ғибадатты да ішкі және сыртқы деп екіге бөледі. Сыртқы ғибадат – кәдуілгі төрт парыз (ораза, намаз, зекет, қажылық). Ішкі ғибадат деген не? Мұны Абай «үш сүю» ілімі арқылы байыптап береді. Әйгілі «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңінде ақын:
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тахқиқ біл.
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл (1902 жыл), –
дейді. Көрдіңіз бе, Абайда махаббат пен әділетті сүю «шын иман», «ішкі ғибадат» есебінде екен. Ол жолға тіпті «басты байласаң» да артық емес. Неге? Себебі, мейірімді һәм әділетті болу – Жаратушының хас әмірі (әсілі, бұл барлық әлемдік діндерге ортақ бұйрық).
Жүрегі тайғақ, иманы әлсіз адамның діндарлығы соқыр діндарлық. Сол себепті исламдық төрт парызды өтеп жүрсең де, құрғақтан балық аулағандай құр алақан қалуың мүмкін. Осы пікірін ойшыл былайша жеткізеді:
Руза, намаз, зекет, хаж – талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.
Бастапқы үшті бекітпей, соңғы төртті,
Қылғанменен татымды бермес жеміс.
Осы шумақтың тереңіне бойлаған жөн. Данышпан «жақсы тұт» деп соңғы төртті айтқан шығар десек қателікке ұрынамыз. Гәп сонда, «жақсы тұт бәрін тегіс» деуімен Абай үш сүюді (Алланы, адамды және әділетті сүю), оған қоса, соңғы төртті, жиыны жеті парызды көрсеткен.
Көріп отырмыз, Абай алғаш рет «Иман деген не?» деген барлық діндерге ортақ сұрақтың анық та толық жауабын жеткізген. Яғни «үш сүю» ілімі әлемдік зор жаңалық. Діндердің сансыз көптігі порымы бойынша. Ал мазмұн бойынша дін жалғыз-дара, бүкіл адамзатқа ортақ. Мінеки, Абай «иманигүл» идеясымен осы мәселені көтерген.
Енді Абай ашқан қағидаларға келейік. Иманның орны жоғары, ал тағат онан төмен тұру керек. Өйткені, иман – діннің мазмұны, ал тағат – сыртқы порымы. Адамзаттың екіге жарылып (мұсылман және кәпір) қырқысуы ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ол ол ма, бір діннің ішіндегі католик пен православтар, сүннит пен шииттер бірін бірі түтіп жеуге әзір. Неге? Әлемде тыныштық орнауы үшін форма мазмұнға тәуелді болуы керек. Жоғарыда айттық, мазмұны бойынша дін (иман) – адамзатқа бір. Мақсаты – адам баласына Жаратушыны таныту, сол арқылы адамзатты бір бауыр қылу. Ал, шариғат пен канондар – діннің күзетшісі, ол – адамның ісі. Киелі мәтіндерді (Құран, Інжіл т.б.) дұрыс, түзу оқудың Абай ашқан қағидасы осы.
Иман не дегенді жақсы ұғына алмай, тек «бес парыз» деп қатып, семіп қалған исламшыл қалың топқа Абай өзінің жаңа сөз етілген қағидасын былайша қарапайым түрде жеткізеді:
Бас жоғары жаралған, мойын төмен,
Қарашы, дене біткен ретімен.
Істің басы – ретін танымақтық,
Иман білмес тағатты қабыл демен.
Не керек, 20-ғасырда сұмдық әлеуметтік катастрофалар орын алды. Қазіргі таңда мұсылман елдері күйреуге тап болды. Неге? Өйткені, жаһан бойынша жаны жоқ форма жаны бар мазмұнды жеңді. Билеп, төстеді. Егер иман ұғымы Абай ашқан «үш сүю» ілімі арқылы түсіндірілсе, иман мен тағаттың реттілігі сақталса, жер беті құт-береке мен тыныштыққа бөленері сөзсіз. Қазақ данасы адамзаттың адасу, шатасу қарсаңында тұрғанын осыдан 113 жыл бұрын көріп-біліп, түзу жолға түсуді айтудай-ақ айтқанының куәсіміз.
Тұжыра келгенде, хакім Абай – дін негіздерін әлемдік деңгейде жаңғыртқан батыл ойлы кемеңгер. Мұсылманда әйгілі әл-Ғазалиден кейінгі сенім ілімін тірілткен екінші ұстаз-реформатор.
Кәкітай Ысқақұлы «Абай Құнанбайұлының өмірі» атты 1909 жылғы тұңғыш жинақта жарияланған естелігінде былай деп жазады: «Абай ғибадаттың ең үлкені: көңілдің тазалығы, адам баласына жаны ашырлық» деп, сыртымен сопысынып, тақуасынған кісіні қатты ұнатпаушы еді. «Мұндай адамдар халық үшін ғибадат қылады, Хақлықпен шын көкірегі емес, қара жұртқа құрметті болмақтан басқасы жоқ», – деп. Құдайға шын көңілмен ғибадат қылған кісі құпия қылады деп».
Көріп отырмыз, Абайша діннің ішкі мәні, мазмұны – сенім. Ал тағат (дін ісі) сол сенімнің күзетшісі, былайша айтқанда, сыртқы қауызы. Сөйтіп, Құдай ісі (аспан әлемі, күн мен түн, қараңғы мен жарық, өмір мен ажал, махаббат пен зұлымдық т.с.с.) мен дін ісі (шариғат заңдары) екі бөлек дүние. Ләжіміз не, екеуін ажырату, әлбетте, дін ұстаздарының ойына кіріп те шықпайды. Көбісі дін мен шариғатты айыра алмай, екеуін бір нәрсе деп біледі. Шариғат қабыл еткенді, Құдай қабыл етті деп сенеді. Орта ғасырлардан беріде дін мешіт төңірегімен шектеліп, имам, молдалар бес парызды орында деген талаптан аса алмады. Мұсылмандық Шығыста сана-сезім өлкесі тұмылдырықтанып, ақыл-ойдың сәулесі түсер есік-терезе атаулы тұмшаланды. Мұның қандай салдар әкелгенін әркім өзі болжай алады. «Ақыл – мизан, өлшеу қыл», «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деген ойлары шығармашылығын көктей өтетін Абай үшін ақыл, ғылымсыз дін – өлі догмат. Сондықтан ол діншілдікті «бүкіл шығыстың сол заманға шейін кенже қалуына себеп болған кесел-кедергінің бірі деп танып, онымен бірде-бір адым баспайды. Аулақ серпеді» (М.Әуезов).
Сөйтіп, Абайдың діні – сыншыл ақылдың діні. Оған исламның бес парызын терең қаузап, діннің түпкі мағынасын жаңғыртуы дәлел.
«Діннің бес парызы шарт еткен жолдарды Абай өзінің сыншыл ақылымен діндік соқыр наным – предрассудок деп түсінеді», – дейді Мұхаң. Осы түйткілді де тарата кетелік. Абайша бес парыз тең емес. Жаны бар жетекші, қалған төртті қозғаушы күш – шын иман. Бірақ «инанмақтығың құр ғана инанмақтықпенен қалмасын, – дейді Абай 38-сөзінде, – сен өзің инанмақтығыңнан пайда ал». Сонда мінезің түзеледі, «кәміл иман болады». Бұдан асқан ақыл бола ма? Соңғы өсиет өлеңін де кемеңгер:
Мүмин болсаң, әуелі иманды бол,
Бендеге иман өзі ашады жол, –
деген айқын оймен түйеді. Абайша иманигүл жоқ жерде, яғни «махаббаты толмаған» жағдайда тақлиди иман (біреуге еріп иман келтіру) төрге шығады. Ол «жарым мұсылман». Оның Алла барын жүрекпен сезуі, бұйрықтарын саналы түрде орындауы неғайбіл.
Бүгінгі қоғамымызда Абай ескерткен әсіре діншілдік қаупі жойылды дей алмаймыз. Оның себебі неде? Осыған қайтып оралайық.
Екі нәрсеге назар аудармақпын. Ілкіде дін (Құдайға сенім) – біреу, ал діни заң – шариғат әр елде әртүрлі қалыптасады дедік. Салафшы, уахабист ағым өкілдері араб дәстүріндегі шариғатты тықпалап әуре. Сексеуіл өскен топырақта пальма ағашы тамыр жая алмайтыны сияқты бос әурешілік бұл. Десек те, әр дәстүрімізді «харамға» балаған бұл ағымға қарсы тұра алмасақ, қазақтың төл мәдениеті, әдет-ғұрпы құрбандыққа шалынуы мүмкін. Бұл-бір. Екіншіден, жастарымыздың жат діни ағым торына көптеп түсуі астарында исламдық бес парыздың мән-мағынасын дұрыс түсінбегендік жатыр. Тағы бір айтайын, дін ғибадаты екі түрлі: ішкі (иманигүл, яғни жан тазалығы) және сыртқы (мұсылмандық төрт парыз және шариғи заңдарға беріктік). Бірақ соңғысы алдыңғыға тәуелді, соның қызметшісі екенін айырып, ажырататын уақыт жетті. Әйтпесе соқыр сенім мен әсіре діншілдіктен құтылу қиын.
Тұжыра келгенде, діннің түпкі мәні, мазмұны – махаббат, әділет және ғылымды азық қылу. Осы үшеуге шақырған аяттарға Құранның іші толы. Ләкін, оларға «ешкімнің ықыласы, көңілі мен ғылымы жетіп құптағанын көргеніміз жоқ» (38-сөз), – дейді Абай. Өзіміз де куәміз, жат пиғылды ағым өкілдері Құраннан «жиһад», «шахид» және «кәпір» терминдерін теріп алып, соны идеологиялық қайнар қылуда. Және «аят-хадисті ақылға салма» деседі. Керісінше халықты ғылымға шақырып, атойласа кәне. Егер адамзат ақыл қуатын пайдаланып, ғылымды азық қылмаса әлі күнге тас дәуірде қамалып отырмай ма. Білім-ғылым тақырыбы Құранды да (ғылым жайлы 700-ге тақау аят бар), Абай мұрасын да көктей өтетіні сол. Бірақ адасқан діни ағымға керегі – еріп иман қылған, яки соқыр сенімдегі жастар сияқты.
Таным таяздығы, шетін көзқарас (радикализм) – адамның да, қоғамның да дамуын тежеуші күш екені сөзсіз. Бүгінгі таңда мұсылман елдерінде орын алып отырған дін атын жамылған сан алуан қантөгістер мен атысып-шабысулар соның айғағы.
Айтпақшы, христиан елдері де азып-тозудан ада емес. Неге? Өйткені, қасиетті Інжіл: «Құдай деген махаббат» деп айтып тұрса да, өкінішке қарай, христиандық қауымдастықтан Абай сияқты «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», «Адам баласына адам баласының бәрі – дос», «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген Тәңірінің басты жарлықтарын паш еткен һәм ғылыми дәйектеп берген ғұламалар шықпады. Ватикан Папасы Иоанн Павел ІІ Астана қаласына ат басын тірегенде (2001 жыл, 25 қыркүйек) Абайға екі мәрте жүгінген. Папа бісмілләні Абайдың 7-қарасөзінен бастап, сөзінің соңын 45-сөзден алынған цитатамен тиянақтап, қазақ данасына таң қалғанын жасыра алмаған-ды.
Сайып келгенде, қазақтың Абайы тек мұсылман әлемінің ғана емес, жалпы адамзатқа ортақ ой алыбы. Әлемнің ірі қалаларында Абайға мүсін орнатылып, есімі көшелерге берілуін – заңдылық деп білген жөн.
Енді Абай дінді адамгершілік тәрбиеге қалай пайдаланды дегенге келейік. Бұл жайында Мұхаң: «…Абай ислам дінінің үгіт-өсиетін, өте шартты түрде ғана шамалы, шақты жерге ғана керекке жаратты. Ал өзінің шынайы үлкен мүддесі, ислам дінінің шеңберінен әлдеқайда ары асып түсіп, кең жатады» деп нақтылап айтады.
Айтса айтқандай, Абайда басты мұрат – гуманистік, адамгершілік ақиқаттарды қазақ қауымы санасына шөктіру. Дінге де тек адамгершілік тәрбие көзі ретінде қарап, осы мақсатта өзіне керегін алды. Кемеңгерге керегі – сенушілік. Ал діншілдіктің иісі де жоқ. Айталық, Алланың сүйікті құлы болуды Абай фаталистік мәнде емес, адамның еркіндігін іске асыру деп біледі. Адамдық атын жоймауға, пендешілік мінезден арылуға, иманнан пайда алуға шақырады. Ал пайда алу жолдары қайсы? Ол үшін өз ақылың мен еңбегіңе сүйен! Өзгеге жақсылық ойла, шама-шарқыңша шапағатыңды тигіз! Адамдық, ізгілік деген осы. Нәпсіге ерсең, Алланың мейірімінен құр қаласың – осыған илан!
«Өзі үшін ғана еңбектенген адам азап шегеді. Басқалар үшін еңбек еткен адам олардың қуанышына ортақтасады» деген екен немістің абыз ойшылы Гете. «Егер бір харекетті өзім үшін деп бастасаң бір кедергіден екінші кедергіге тап боласың. Ал көптің қамы деп бастасаң, жолың айқара ашылады». Бұл Лев Толстойдың сөзі. «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың» дейді Абай. Үш дананың ойлары бір сағада тоғысқанын көреміз. «Құдайдың пенделеріне салған жолы қайсы?» деген мәңгі сұрақтың жауабы да осы арада. Оны үш данышпан да: «Құдай жолы – жанашыр харекет, көпке пайдаңды тигізу», – деп ұқтырады. Асыл қағиданы Абай өлеңінде былайша өрнектейді:
Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,
Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.
Көптің қамын әуелден Тәңірі ойлаған,
Мен сүйгенді сүйді деп Иең сүйсін (1896).
(Бұл жерде арабтың «мазлұм» сөзі – бейшара, бақытсыз адам деген мағынаны білдіреді).
Сөйтіп, діншілдік мәдениетке де, адамшылыққа да тұтқа емес. Барша ізгілік пен жақсылық, барлық мейірім – жылы жүректен ғана туады. Жан мен рух азығы да – жүректе.
Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,
Сонан тапқан шын асыл – тастай көрме, –
деуімен ойшыл осы ақиқатты шегелей түседі.
Абай поэзиясында жүрек культінің ерекше орын алатыны содан. «Абай рухы» атты кітабында жазушы Дүкенбай Досжан: «Сайып келгенде, Абай жасаған жүрек культі оның ойшылдығы мен адам болмысын терең білетіндігі – қазақ ақынын әлемдік әдебиет алыптары Шекспир, Гете, Толстой есімдерімен қатар қояды» десе, бұл әділ бағаға толық қосыламыз («Абай рухы». – Астана, 2008. -114-бет).
Абай дін насихатшысы емес, Алланы танытушы, хикметін зерттеуші хакім. Бұл ретте академик Ғарифолла Есімнің: «Қазақ топырағында Абайға дейін Алланы тану, яғни теология мәселесімен арнайы шұғылданған ойшыл болмаған. Өзін сопылармыз деп атаған тақуалар (әулиелер) де «Алла бір, пайғамбар хақ» дегеннен аспаған» деп мәлімдеуі орынды.
Сөз соңы, Абайдың діні деген таусылмайтын терең тақырып. Біздің көзіміз жеткен екі анық бар: біріншісі – Абайдың діни көзқарастары бүгінгі жаһандану дәуірінде адастырмас бағдаршам есепті. Олар зайырлы қоғамға ауадай қажетті сенушілік пен жаңаша діндарлықтың іргетасы. Екіншісі – Мұхаң паш еткен: «Абайдың діні – сыншыл ақылдың, адамгершіліктің діні» деген тұғырлы тұжырым ешқашанда ескірмек емес.
Миссионер Сергеймен кездесуі
1882 жылы Мәскеудегі Қасиетті Синод Алтай миссиясының бір бөлігі ретінде Семей қаласында Қырғыз (қазақ деп оқыңыз) миссиясын ашып, миссионерлікке діни қызметші Филарет Синьковский тағайындалған. Онан кейін 1895 жылы Омбы епископына бағынышты аталмыш миссия белгілі дәрежеде дербестікке қол жеткізді. Сол дербестік нәтижесі – үш жыл өткенде 1898 жылы тұңғыш миссионерлік шіркеу Ертістің екінші беті, қазағы көп «Заречная слободка» (қазіргі Жаңа-Семей) аумағына тұрғызылған. Епископ Андриан дегеннің басшылығымен. Шіркеу жанынан миссионерлік орталық ашылған (шіркеу ғимараты күрделі жөндеуден өтіп, қазір де қызмет істеп тұр).
Сөйтіп, Омбы епархиясының уәкілі Сергей (дұрысы – Сергий) деген миссионер жаңа шіркеудің ашылу оқиғасына орай Семейге келеді. Бұл шамасы 1898 жылдың күзі. Омбыдан жеткен уәкіл: «Бір оқымысты мұсылман менімен мәжіліске шықсын, егер жеңіліс тапса, мешіттерді түгел жабамын» депті-міс. Дін басшысы имам, халфелер қатты сасыпты. Өзеннің қазақ жағы бетіне салынған алғашқы шіркеуден онсыз да үркіп, дүрлігіп отырған ғой.
Эпопеяның «Шайқаста» тарауында Мұхаң кеңестік қатал талапты ескере отырып, ел есінде қалған дүрбелең оқиғаны орыс зиялысы Ф.Павловтың аузымен былайша жеткізеді: «…Бұл шіркеуді «миссия» деп атайды. Оны өзіңіз де білесіз. Ал, осы миссияда кім тұрады? Үлкен дінбасылары тұрады. Анау Омскідегі генерал-губернатор дәрежесіндей Ақмола, Семей екі облысының дінбасысы – епископ тұрады. Ол епископ Андриан осы қазағы көп Слободка қаласына әдейі кеп орнаған. Неге? «Қазақтың, татардың халқын шоқындырамын», «Іслам дінінен христиан дініне ауыстырамын» деп келіп отыр!».
Сөздің қысқасы, дүрліккен мұсылман қауымы дін үгітшісі Сергеймен сұхбатқа «дінімізді қорғаса, сол қорғап қалар» десіп, қырдан Абайды алдыртқан ғой.
Кезінде Семей көлемінде аса ірі оқиға саналған сол кездесу жайында тағы Мұхаң: «Миссионер Сергей поппен мәжілісі жарасып, кең әңгімелеседі. Сүйте отыра, Дарвинде кісіні құлатып, ап кетерлік күш бар екен, бұған дін қазығыңды мықтап алмай, соқтығу қатер екен дейді», – деп жазады (Әуезов М. Абай Құнанбаев.-Алматы, 1995. -246 бет). Қысқа қайырған сөзден ұғылатыны – Абай мен Сергей оңаша мәжілісте Дарвин ілімін сөз еткен (бұл кезде атеизм елесі енді-енді кезе бастаған ғой).
Енді Көкбайдың естелігіне көз тігелік: «Абайдың өзіміз сұрағанда азын-аулақ айтқаны: – Сергей: «Біздің Құдай адамдарға жақын, әр үйдің пұшпағында тұрады. Мұсылман дінінше Құдай алыс әрі күш иесі, қорқытушы, сондықтан Құдай жолындағы құлшылық, тазалық, ақтық барлығы да қорқудан туатын сияқты», – деді. Оған мен: «Біздің Құдай – «Рахмани-рахим», Ол қуат иесі ғана емес, Рақым да қылушы, қуаты қара күш бастаған қуат емес. Мапақаты бар қуат: әке мен баланың арасы сияқты, әкеше сүюші Ие», – дедім». Сонан кейін Абай христиан дінінің «үш жүзді Құдай» деген ұғымына қарсы дау айтыпты. «Бірлігіне үш жүзді болу сия ма? Сол үш сипат бір жүзінде болса, құдайлығына көп бола ма? – деп. Бірақ бұл сөзге Сергейдің не айтқанын білмеймін, Абайдың соңғы айтқаны: «Сергей дін жайынан аз сөйлесті де, жалпы ғылыми әңгімеге түсіп кетті. Сонсоң мен де дін жайын қозғағам жоқ».
Тағы Көкең сөйлесін: «…Сергейдің қасында Семейдің көп поптары бар екен. Солардың кейбіреулері бір әрекідікте мұсылман дінінің ұсақ мәселелері туралы Абаймен дауласқысы келсе керек. Сонда Сергей: «Сендер қойыңдар, Ибраһим Құнанбаевич сендердің тістерің бататын кісі емес», – депті». Анығы, сол Сергеймен болған мәжілісте «Абай Сергейден жеңілмей, өз дінінің абұйырын аман сақтап шықты» деген сөз отыз рулы елге тарап, Абай ауылына үлкен құрмет-ғиззатпен аттанады.
Сергей поп кім болған? Әзірге Семей мұрағатының «Семипалатинск в Омской епархии» деген құжатынан алынған қысқаша деректі келтіре кетелік: «Сергий (Стефан Алексеевич Петров) – епископ Омский и Семипалатинский ( 1901-1903)».
Сонымен, 1898 жылғы «Сократ хакімнің сөзі» шығармасы және Сергий поппен сұхбаты Абайдың теология жүйрігі болып қалыптасқанын аңдатады.
Қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Құдайберген Жұбанов «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» атты мақаласында былай дейді: «Абайдың еленбей келе жатқан ерекшелігінің бірі – оның «Ояну дәуірі» тудырған ұлылар сияқты бақытқа кенелмесе де, Данте сияқты алды – қараңғы, заманы –жаңалыққа түрен салмаған кездің өзінде, ескілікті бұзып-жарып жаңа жол салуы болды». Парасатты ғалымның «жаңа жол салды» деуімен философ Абайдың ренессанстық рөлін дөп айтқаны анық.
Бүгінгі уақыт тұғырынан қарасақ та, Абай қазақтың бас ақыны әрі бас ойшылы екені талассыз ақиқат. Тәубе делік, тәуелсіздігіміздің арқасында Абай философиясы жайлы ештеңеге қарайламай, ешкімге жалтақтамай пікірлерді ашық ортаға салатын күн туды.
«Философ Абай» тарауы осымен тәмам. Алдымызда Абай жетілуінің соңғы кезеңі – әулие-хакімдік сатысы тұр.
Асан Омаров, абайтанушы ғалым.
