Қазақ елі әлемдік картада – 27 жыл! Осыншама уақыт тәуелсізбіз. Өткенге баға беруге және «Біз қашан, қалай өзгердік? Неге қол жеткіздік, қай жерде ғапыл қалдық?», – деп ой елегінен өткізуге құқылымыз. Мен саясаттан алыс адаммын. Бірақ тәуелсіздік дәуірінің қарапайым куәгері ретінде оны ұққысы келген кейінгі ұрпақ, бәлкім, Абай айтқандай «ішінен керегін алар» деген үмітпен көрген-білгендерім мен көңілге түйгендерімді қағаз бетіне түсірген жайым бар.
Алғашқы кезеңді сағынасың…
Қазір ойлап отырсам, 1998 жылға шекті мүлде басқа заманды бастан өткеріппіз. Ол кезеңнің ерекшелігі – қоғамдық өмір қазаны бұрқ-сарқ қайнап жатты. Ірілі-ұсақты мәселенің баршасы қызу талқыға салынып, оған күллі халық кірісетін. Жер-жерден хат-хабар бұрқырап келіп жататын. Бұқараның, әсіресе, руханият тақырыбы мен қазақ тарихына қызығушылығы орасан еді. Ұлы Абайдың 150-жылдық әлемдік тойының дүбірі, соны серпінмен отқа май құя түсті. Қалам ұстаған қауымға мұнан артық ахуал бола ма? Мысалға журналистика саласына тыңнан қосылған менің өзім «Қазақ мектептерінің ашылу қарқыны неге төмен?», «Өсіп келеміз бе, өшіп келеміз бе?», «Ауылға бетбұрыс қажет!», «Ядролық тажал құрбандары», «Семей – көне қала» сынды оншақты проблемалық мақала жариялап үлгердім. Ол күнде облыстық «Семей таңы» газеті мен 1992 жылдан жарық көре бастаған республикалық «Абай» журналы бір шаңырақта еді, екеуіне де қарт журналист Рысхан Мұсаұлы редакторлық етті. Сөйтіп, екі басылымның 30-ға тарта журналистері төбеміз көкке екі-ақ елі жетпей жүрдік. Бізден шыққан идея, пікірлер ел тағдырын шешуге септеседі-ау деген ой бойға қуат берді білем, әйтеуір, уақыттың қалай өткенін аңдамай, өмірді эйфория хәлінде сүргеніміз анық.
Алдағы заман қашанда – «көк тұман». Оның гүлдену дәуірі боларына имандай сенген қазақ халқы тәуелсіздікпен қатар келген ауыртпалықты мойымай көтерді. Халық рухының серпілісі қойсын ба, тарих пен шежірені зерделеу, жер-су аттарын қалпына келтіру сияқты отарлық бұғауды парша-парша қылған көп дүние атқарылды.
1997 жылдың соңында сөз бен ой еркіндігіне масаттанған, масайраған хәлден айыға бастадық. Сен түкте шешпейсің деген түйсік эйфорияны су сепкендей басып, өрекпіген көңілді сабасына түсірді. Оның мысалына мына бір оқиғаны баяндай өтейін. Осы жылдың күзінде ұлы жазушымыз Мұхар Әуезовтің 100-жылдық мерейтойы тақады. Басқа аумақты қайдам, Семей өңірінде ол туралы әңгіме мен қызу дайындық толассыз жүрді. Алайда біз асыға күткен мереке бүкілхалықтық деңгейде рухы асқақтап өтпеді. Сол кездегі облыс әкімі В.Метте бастаған делегация той шараларын жарты-ақ күнде тәмамдап қайтып кетті. Көпті көрген, әрі жазушыны пір тұтатын Рысхан Мұсаұлы: «Әй, жетесіздер-ай, қайталанбас тұлғаның қадірін білмеді. Мұхаңның ғасырлық тойы 70, 80, 90-жылдық тойлары құрлы болмағаны несі. Тап бұлай мән берілмей, елеусіз өтері үш ұйықтасам түсіме кірмеген жәйт!», – деп қапа болып, күйзелгенінің куәсімін. Бұл тамшыдай оқиға үлкен саяси өзгерістің алғашқы хабаршысы екен (мерекелер қазақ қауымы еңсе тіктеуіне еш қатысы жоқ жағдайда аталуы үрдіс алды. Абайдікі сияқты қарапайым көпшілік қызыға атсалысқан ұлы дата көзден бұл-бұл ұшты. Мәселен, ойшыл ғұлама Шәкәрімнің 150-жылдығы, айбынды хан Абылайдың 300-жылдығы ұсқынсыз, елеусіз, сол баяғы «для галочки» кейпінде өтті).
Сол сияқты совхоз-колхозды тарату, мемлекеттің мүлкін жекешелендіру сияқты аса ірі науқандар көпті айналып өткені, яки баспасөз бетінде талқыға салынбағаны есімде (миллиондаған адамдардың тағдыры таразыға түсірілген реформалар азды-көпті сарапқа салынса, халықпен кеңесіп істелсе, айталық, ауыл шаруашылығының ойран-ботқасы шықпас еді-ау…).
Осымен, халықтың көзі, құлағы һәм ой-ақылымыз деген дәмемен жүрген қаламгер қауымға, жалпы БАҚ-қа бедел-абырой қош деді. Баспасөз пікіріне пысқырған жерде, қадір-қасиет бола ма. Ең жаманы,қоғамның белсенділігі ішкі «мотор» өшіп қалғандай бәсеңдеп сала берді. Бәрі-бәрін «әкім бұлай айтты», «әкім солай шешті» деген жоғарғы жақтың бұйрығы шешетін болды. Қалай деген күнде де, 1998 жылы, тәуелсіздіктің жетінші жылы, біртүрлі суық уақыт туды. Суық дейтінім, халық даму жолын таңдаудан шеттетіліп, «бақыт жолын тек жоғарғы жақ біледі, солар шешеді» деген саяси монополия үстемдігі орнықты (бұл дамудың сара жолы ма, әлде Прибалтика елдері және өзбек, әзербайжан ағайындар басынан өткерген табиғи үрдістен ауытқу ма? Осыны ұға алмай бас қатырасың. Анығы, екінші кезең ерекшелігі осы және ол әлі күнге жалғасып келеді).
Сөйтіп, алғашқы кезеңде ұлттың интеллектуалдық күш-қуаты іске қосылғанының куәсіміз. Оны ұмыту мүмкін емес. Қазақ пен қазақ қауыша кететін ахуалды, еменжарқын көңіл-күйді сағынасың, «қайта оралса» деп аңсайсың…
Саяси монополияның ел іші тыныштығы, жаңа астананың салынуы сияқты табыстары мен жетістіктеріне жарапазан айтудан құлақ тұнады. Сондықтан төменде олқы, кемшіндерін ғана тілге тиек етпекпін. Жазбама «Қазақ қайда барасың?» деген ортақ тақырып қойып, оның «Стереотип зардаптары» және «Көзбояушылық кеселдері» деген әуелгі екі бөлігін назарларыңызға ұсынып отырмын. Келесі бөлігі, құдай қаласа, қазақтың жақсы-жаман мінездері туралы ой-толғаныстармен жалғасын табатын шығар.
Стереотип зардаптары
Таяуда қазақ қауымын жегідей жеп, іштен бүлдіріп жатқан дерттер қайдан деген сұрақтың жауабын тапқандай болдым. Гәп деколонизация (отарсыздандыру) саясатына тіреледі деп шештім. Неге? Себебі, отаршыл жүйеқұрыса да, бірақ санадағы таңба – стереотиптер аяққа оралып, алға жылжытпайтын тұсау болып қала берері хақ. Оған дәлел – әлемнің түкпір-түкпіріндегі бұратана елдердің күллісі отарсыздандыру саясатын табанды, жүйелі түрде өткергендігі. Айтпақшы, Мұса пайғамбар азаттық алған еврей халқымен бірге 40 жыл бойы шөл даланы кезіпті. Құлдық сезімнен арылуға осыншама уақыт керек деп білген екен. Біз, қазекең, ши басын сындырған жоқпыз. Әлі күнге атүсті қарап, құлықсыздық танытудамыз.
Сонымен, басты бәле – санаға шөгірдей қадалған стереотиптерде. Оның зардапсызы жоқ. Бұл көмбелі бәледен қайтсек құтыламыз? Ол үшін, әрине, алдымен оларды танып-білу шарт. Төмендегі талдау соған талпыныс.
Біріншіден, Қазақстан солтүстік көршіміз Ресей мемлекетімен пәленбай мың шақырым шекаралас дегенді миға құйып алғанбыз. Бұл отарлық езгі стереотипінің исі аңқыған мағлұмат. Шындығында біз қазақ деген әлімсақтан түркі әлемінің ортасында бұла өсіп-жетілген этноспыз.
Өзіңіз де ойлаңыз, Шығыс Еуропада сан ғасырлар құмық, балқар, ноғай, қалмақ, татар, башқұрт, чуваш халықтары көршіміз болса, оларға іргелес Көшім хандығы бүкіл Батыс Сібірді иеленді. Шығыс Сібірді жайлаған түркітілді якут, хакас, тува халықтары ғылымда «сібір татарлары»делінді. Сөйтіп, біз орыстың емес, ежелден түркі әлемінің қоршауындағы халықпыз. Әсіресе, «Сібірді жаулап алушы» деген атаққа ие қарақшы Ермакқа дейін нақ осылай болды. Демек, алып империяның мәңгі құрсауындамыз деген үрейлі хәлден құтылу керек.
Кәне, түркі әлемі түгел азаттыққа қол жеткізді деп бір сәт қиялдап көрейікші. Онда қазіргі зор мемлекеттің тартылған темекі тұқылындай ғана территориясы қалар еді. Сондықтан Мәскеу «алып Ресей империясы» деген стереотипті сақтап қалуға аянып отырған жоқ. Түркі тілді халықтар тұтастығы деген бір ауыз тұспал жоқ (тарих оқулығы, картасы, мейлі киносы болсын). Себебі, Мәскеу әр түркінің қабырғалы қалың ел болуынан өлердей сескенеді. Қазақстандық радио эфирді, телеарналарды жаулап, құрсаулап отырғаны – соның айқын белгісі. Түркі бірлігіне сына қағу саясаты асқан табандылықпен жүргізілетіні де сол. Бірақ жер шары бойынша үстемдік дәуірі өтті, құдая тәубе, әділеттілік күш алуда. Өрлеу кезегі түркі әлеміне жеткені де ақиқат, ағайындар.
Кәрі тарихтан осы құбылысты көре білу, есепке алу аса маңызды.
Өкінішке қарай, біздің билік Мәскеуге қарайлап, онан бетер үркектей беретін секілді. Қытайдағы қандастарды көшіріп әкелуге қаржы жоқ, ал орыстың удай қымбат қару-жарағына қаржы табыла кетеді. Ішің удай ашитыны, СУ-30 деген бір әскери ұшақ құны бір ауданның бюджетінен аспаса, кем емес. Жүздеген жастар жұмыссыз, баспанасыз тентіреп жүргенде жылда көк темірге қаржы ұшыруды қалай ақтап алуға болады? Отанды қорғап қалатын – темір емес, тірі адамдар емес пе!
Сонымен, қоғамдық ми шөгірі – алып империяның қоршауындамыз дегенді неғұрлым тезірек суырып алсақ, соғұрлым жақсы. Сонда ғана кеудені кере, еркін тыныстайтын боламыз, алаш жұрты.
Отарлық езгінің келесі ауыр сарқыты – халқымыздың өз күшіне сенбеуі. Ғылым, білім іздеп шет елдерге тентіреу, білім беру саласының реформадан көз ашпауы, сыртқы қарызға белшеден бату сияқты бүгінгі өмір фактілері осының бұлтартпас айғағы. Әсіресе, Еуразиялық одақ қарапайым қазақ үшін күтпеген опасыздық болды. Бұл паритет (тепе-теңдік) ешқашан қоңсы қонбайтын Одақ. Олай болса, баяғы ноқтаға қайтадан бас сұққанымыз қай сасқанымыз? Оған, әрине, құлдық сана кінәлі, өзге уәж таба алар емеспін. Қытай, неміс, кәрістен қай жеріміз кем? Оларда жоқ жер бізде бос жатыр. Бізде де баста ми, екі қол, екі аяқ бар, неге міндетті түрде өзгелерге бас ұрып, көз телміртуіміз керек? Мұны әр қазақ баласы өзі ойлансын.
Санамызға шөккен стереотип залалдары жайлы айтарым әзірге осымен тәмам. Енді жалған ақпарат кеселдері туралы ой қозғамақпын.
Көзбояушылық кеселдері
Біз фальш батпағында, жалған ақпарат шырмауында өмір сүріп жатқан халықпыз. Статистика айтқан орташа жалақы көлемі, адамның орташа жасы, жұмыссыздардың саны сияқты көрсеткіштерге қоғам сенімі азайды. Ауылды жер азып-тозған, халықтың еңсесі түсіп, енжарлық жайлаған хәлді жасыру мүмкін емес. Бірақ ресми органдар көзі жұмулы. Көкжәшікке қарасаң – өмір тамаша. Шетелдік сарапшы «Ой-хой, Қазақстан керемет» деп арқадан қағады («жаны ашымас күлдіріп айтады» әрі олардың комплименті ақылы деседі). Бірақ өтіріктің аты өтірік. ДанаАбай «бес дұшпаның білсеңіз» деген үшеудің – өтірік, мақтаншақ пен бекер мал шашпақтықтың күні туды, өршіп тұр қазір. Айталық, қайыршылық жайлаған елге әлемдік конгресс я форум өткізу не теңі? Оларға ақша шашудың қисыны қайсы?
Енді көзбояушылық (екінші аты – жағымпаздық) кеселдеріне көз тігейік. Ауылдағы шаруа адамына трактірмен я аттың күшімен шөп шабатын мәшине, тырма, соқа, сеялка, сепаратор, жем тартатын диірмен сияқты жүздеген қарапайым техника ауадай қажет. Үкімет соларды шығаратын шағын зауыттар салудың орнына елге түсініксіздеу 4-ші революция деген абстракты реформамен әуре. Тамақ тоқ, көйлек көк болудың төте жолы – ауылды көтеру. Мұны мойындауға көзбояушылық жар берер емес.
Әрбір реформа, мегажоба халық игілігі үшін, ұлттың мүддесі үшін дейміз. Бірақ қоғамдағы тұрмыс-тіршілік осыдан 10-15 жыл бұрынғы деңгейден өзгерді ме? Жоқ және жоқ. Қалада айнала кедейшілік, ал ауылды жердегі таза жұтаңдықты, «қолда мал жоқ, ешқандай табыс көзі де жоқ» деген сыбысты естігенде тіпті шошынасың. Күні-түні тасылып жатқан жер асты байлығы (мұнай, алтын, уран, түрлі ферросплав) ат төбеліндей олигархтар иелігі, онан қара халыққа не пайда?!
Реті келген соң айтқан жөн, кешегі кеңестік заманда Рудный, Ақсу, Өскемен сияқты қалалар арқылы жер байлығы сорып алынды. Олар орыс қаупінің ошағы екені көзге ұрып-ақ тұр. Сол ошақты гүлдендіру сау ақылға сия ма? Қайта біртіндеп солдырса, жер асты байлығы болашақ ұрпақ үшін сақталынып әрі экологиялық аумақ азайса, күш, қаржы шекара бойына ел қондырып, көркейтуге жұмсалса мемлекетшіл сана сол болмай ма. Сонда исі қазақ «әп, бәрекелді, айналып кетейін, халықшылым» деп билікті төбесіне көтерері хақ.
Соңғы мысал, ана тіліміз торда бұлқынған, тыпырлаған балықты еске салады. Бірақ ресми ақпарат халықтың 70 пайызы қазақ тілінде сайрап жүр деп сендіргісі келеді (апырай, жалған есептер мен өтірік статистика түбімізге жетпесе неғылсын). Шыны қалай? Руслан Тусупбеков деген азамат Астана қаласында тамақтануға бір кафеге кірген ғой. Кафе толы қазақтар орыс тілінде сөйлегенін көріп, жаны түршіккен ол фейсбук парақшасында былай дейді: «Сразу вспомнил, как однажды в Москве оказался в компании ребят-калмыков. Все говорят по-русски… Внешне сильно похожи на нас. Но они в составе России, а мы что? Вот, теперь думаю: что толку, что в Астане 80% казахов, если город, по сути, русский? В чем его миссия тогда?». Барлық жердегі шынайы сурет осы, бауырлар.
Масқара! Бодандық қамытын ілген қалмақ, татар я якуттен нең артық, қазақ?! Нағыз «обрусевший» ұлт біздей-ақ болар. Тіліміз «сатылып кеткен» сияқтанады. Әйтпесе ауыл-аймақтар мүддесін құрбандыққа шала отырып салынған Астананың «орыс қаласына» айналуын қалай түсінуге болады? Амбиция құрбаны, мейлі, сатылып кетті, ана тіліміз көз алдымызда түп-тамырынан балталанып жатыр, соған селт етпейтін неткен халықпыз?!…
Шолу, талдауды осымен доғармақпын, әйтпесе мынауың жылауық біреу екен деп сөккен сөзді қаламаймын.
Түйін сөз
«Ақсақал айтты, бай айтты» (Абай) деп біреудің ығына жығыла берме, «заманға күйлеп, илене» берме, есіңді жи, қазағым! Өз күшіңе ғана сен! Алдымен түрлі тежегіштер, әсіресе, санадағы стереотиптер кедергі. Шағын мақалада мақсат – жаңадан қоғамдық сана қалыптастыру қажеттігін түгесіп айту емес, халық үні үкіметке жетсе дегендік болды. Стереотиптер мен көзбояушылық кеселдерін талдап, түстегенім сол. Оларды танып-біліп, соған сәйкес қарекет қылмаса, материалдық даму да, рухани жаңғыру да жоқ деген ойдамын. Туннелдің соңынан сәуле көрінетін, «Қайда барамыз?» деген сұрақ мәнін жоғалтатын күн келуіне бір Тәңірім нәсіп етсін.
Асан Омаров,
тәуелсіз сарапшы.
