«Қансонарда бүрітші шығады аңға» деп осыдан 130 жыл бұрын Абай атамыз тебірене жырлап қазақтың осынау киелі өнеріне асқан суреткерлікпен баға берсе, арада 84 жыл өткен уақытта ендігі ұрпақ осы өлеңді «Қансонарда бүркітші шықпайды аңға» деп мұңдана толғайтын күйге түстік.
Олай дейтінім, осынау қанымызға сіңген бекзат өнер кеңестік кезеңде аяқасты қалып, қадірі қашқаны жасырын емес. Тіпті ел ішінде бірең-сараң саятшы адамдар болса ескіліктің сарқынындай, феодалдық қоғамның көзіндей көрініп, үрке қарайтын сана қалыптасты. Ат жаратып, бүркіт баптайтын ақсақалдардың қатары сирегені де содан. Үркер алмасқан сайын «құстың тілін табудың» қыр- сыры ұмытылып, құр жұрнағы қала жаздағаны әмбеге аян.
Асылы тарихта саятшылық өнері үш мың жыл бұрын пайда болған делінеді. Бабамыздың қанына сіңген осы бір өнер үш мың жыл бойы жалғасын тауып келеді. Оның бір мысалы ретінде Жошы ханның айналасында 3 мың қыран, Абылайдың 500 бүркіт, 300 қаршыға, сұңқар ұстағаны жайында деректер айтылса, бұл ғажап өнерді Абай, Шоқан, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Ақан сері, Сәдуақас Шормановтар жалғастырған екен. Өкінішке орай бүгінгі күні бұл өнер елімізде кенжелеп барады. Бұрын кең-байтақ Қазақстанның кез- келген түпкірінен кездестіретін киелі құсты бүгінгі күні көре қалсақ, көзімізге жас алатын дәрежеге жеттік. Қазаққа мақтаныш болған осы бір құсқа «Қызыл кітаптан» да орын бердік. Құстар әлеміне қанық орнитолог ғалымдарымыздың өзі туған топырақтағы бүркіт санын шотқа қағып айта алмайды. Олардың болжамынша, оның саны бірнеше жүзден аспайды. Осының өзі біздің оған деген селқос көзқарасымызды көрсетеді. (alashainasy.kz . 13.05.2014)
Рас, қазекем саятшылықты да ұмытып барады. Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Нұра ауылында 1987 жылдан Жалайыр Шора мектебі жұмыс жасайды. Онда жас бүркітшілер тұсауын кескен. Алматыда осы мектептің көмегімен түрлі жарыстар өткізіліп келеді. Ал еліміздің қалған аймақтарында бірлі- екілі құсбегілер бар. Олардың өзі жасы келген адамдар. Осының салдарынан бүгінгі ұрпақ ата- бабамыздың ежелгі кезеңнен бергі жан серігіне айналған құсбегілік өнерін ұмыта бастады.
Жалпы қасиетті қазақ топырағында- қыран құмай, бүркіт, дала бүркіті, Ергежен бүркіті, қаршыға, тұйғын, ақ тұйғын, құл тұйғын, кір тұйғын, қырғи, қаршыға торғай, лашын, сұңқар, ителгі, жағалтай, тұрымтай, бидайық сияқты қырандар бар.Осы қырандарды түзден ұстау, ұядан алу, қолға үйрету, бағу-қағу олардың өз табиғатына орай жеке-жеке тәрбиелеу, баптау, аң-құсқа салудың өзі өте күрделі жұмыс, өте күрделі ғылым. Егер құсбегілік өнерін ғылым деп санасақ, онда «бап» осы ғылымның ең басты, ең күрделі саласы деуге болады. Бапкер бола білмеген адам- құс ұстап, игілігін де, саятшылық жасап қызығын да көре алмайды. Соған орай айтқанда, құсбегі болам деген адамның, ең алдымен, бапкерлік сауаты болуы керек. Бапкерлік дегеніміз- құстың мінез-құлық, сырын терең ұғынып, соны білу.
Бапкер болу, ең алдымен үміт,ниеттен басталады да, соған қызыға білуден, кәсіп ретінде сүйе білуден, құрметтей қорғай білуден барып, адам өмірінен орын алады. Бапкерлік туралы ата-бабалардың тәжірибе, мұраларын ақыл-ойға, ұшқыр қиялға, кең өрісті толғанысқа жетектетіп, олардың не айтып, не айтқысы келгенін, не қойғанын, не тұспалдағанын білуі шарт. Бұл-әрі нәзіктікті,әрі сыпайылық пен әдептілікті, сабыр-тағат, шыдамдылықты талап ететін жұмыс. Дәлірек айтсақ, бапкерлік- ең алдымен, адамның өз бойынан табылатын дарын, ақыл-ой, ерік, сезім, білім күші.
Елімізде құсбегілік өнерді дәріптеп, оның жүйелі жұмыс жасауына «Бүркітші» және «Қыран» федерациясы ұйтқы болып отыр. Қазір құсбегілік арнайы спорт түріне айналдырылып, ережесі түзілді. Бұл жарыстар өткізуге оң әсерін көрсетуде. Қазіргі таңда ересектер мен жастар арасында түрлі жарыстар ұйымдастырылады. Құсбегілер ұлттық киіммен өнер көрсетеді.
Табиғат тылсымына терең бойлай білген адам ғажап күйге бөленеді. Оның ішінде құстар әлемінің сыры жұмбақ. Тегеуріні мықты бүркіт секілді талай жыртқыш құстар қазақ даласының мәні де, сәні де емес пе? Бүгінгі ұрпақ сол атадан қалған қымбат дәстүрімізді ұмытудың орнына ұлықтап, төмендетпей төбеге көтеріп, тұғырымызға қыранды қондырып, тұлымымыздан самалды есітіріп, байлығымыздың бағасын біліп қадірлесек нұр үстіне нұр болар еді.
Айнұр ТАҢЖАРЫҚҚЫЗЫ
