Генерал Беспаев
Семейде генерал Беспаев атындағы көше бар. Бұл көше бұрын Орджоникидзе атында болған. Осы көшемен генерал Беспаев дүниеден өткенше жүрді. Ізі қалды. Себебі көше осында орналасқан облыстық ішкі істер Басқармасы ғимаратынан басталатын. Қабен Садықұлы отставкаға шыққан соң осы көшемен аралға серуенге жиі барып келетін. Басқарманың саяси бөлімінде қызметте жүргенде, ардагерлер кеңесінің күнделікті жұмысын үйлестіру менің міндетім болатын. Сол жылдары генерал Беспаев бастаған милиция ардагерлерінің айбынды өкілдерімен тығыз араластым. Байқағаным, Қабен Садықұлы өз ортасын аузына атақ-лауазыммен емес, ақыл-парасатпен қаратқан тұлға. Жүріс-тұрысы салмақты, асығу-аптығу жоқ, айтар ойын шегіне жеткізіп, пісіретін, кез-келген шаруаға жүрдім-бардым қарамайтын, өте тиянақты генерал еді, жарықтық. Партиялық кезекті есеп беру-сайлау жиналыстарына қалмай қатысатын. Жарыссөзге ұқыпты дайындалатын. Мінбеге көтерілгенде залда шыбынның ызыңы естілетін тыныштық орнайтын. Төрде(президиум) жайғасқандар да, төменде отырғандар да Қабеңнің әрбір сөзін қалт жібермей, ұйып тыңдап отыратын. Қабен Садықұлы қатысқан жиналыстар өте жинақы өтетін. Өз сөзінде «біз бүйтіп едік, біз өйтіп едік» -деп кеуде соқпайтын. «Сендер ананы былай істеңдер, мынаны былай ыңғайлаңдар»-деп те көсемсімейтін. Бірақ, қылмыс әлемінің қоғамның басқа саласымен жарыса дамитынын, кейде найза бойы озып кететінін, ұтымды мысалдармен санаңа құйып отыратын. Өте шешен болатын. Ойын шашыратпай, қағазға қарамай емін-еркін айтып болып «спасибо за вниамание, я старался уложиться в регламент»-деп, қадамын нық басып, сахнадан түсіп, орнына барып байыппен отыратын еді.
«Генерал» атағына Совет дәуірінде көп қазақтың қолы жете бермейтін. Ол үшін қарқының селдей, қабілетің ұшқыр, беделің биік, тәжірбиең таудай болуы қажет еді. Қысқасы жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар болу керек деген сөз. Москвада шешілетін. Ол атақ СССР Министрлер Советі Төрағасының қолы қойылған қаулымен берілетін.
Орыстарда «мудрый, мудрец» деген сөздер бар. Осы сөзді қазақшаға қалай аударсаңда түпнұсқасындай болмайды. Қабен Садықұлын көргендердің бәрі, ол кісі туралы әңгіме болғанда, бірауыздан орысшалап «он был мудрым генералом» дейді. Десе дегендей. Қазақта «Таңдық ғұмырың болса, түстік мал жина» деген қанатты сөз бар. Бұл ертеңіңді ойла деген ғой. Қабен Садықұлы қызметте болған шақта әулетінің ғана ертеңін ойлап өмір кешкен жоқ, ол қол астындағы әскерінің болашағын нығайту үшін аянбай тер төккен қолбасшы. Көп пәтерлі тұрғын үйде салдыртты. Ең бастысы тәртіп сақшыларының жемісті қызметінің кепілі олардың денсаулығы екенін ұғып қана қойған жоқ, денінің сау болуына жағдай жасады. Шегеге дейін Мәскеуде бөлінетін жоспарлы экономика дәуірінде, ешкімге жалынбай шаруашылық тәсілмен(хоз.способ) 4 қабатты госпиталь салды: екі қабаты емхана(поликлиника), екі қабаты аурухана(Стационар). Госпиталда тек қана қызметкерлер ғана емделген жоқ, олардың жанұя мүшелері де тыс қалған жоқ. Қажет кезде «Жедел жәрдем» көлігі де сақадай сай тұрды. Еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін госпиталдың рахатын көрді. Госпиталь сол заманның талабына сай құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіліп, жоғарғы дәрежелі білікті дәрігерлер қызмет етті. Менің білуімше мұндай госпиталь басқа облыстарда болған жоқ. Бұл дана басшылық қамқорлығының айқын айғағы. Генерал Беспаев Қ.С., 35 жыл бел шешпей, беріле қылмыс атаулымен күрестің айла-амалын шыңдап, қылмыскерлердің ізіне түсіп, құрықтағанша дамыл тапқан жоқ. Қылыштың жүзіндей жарқылдаған жас кезінде қандықол қаныпезерлермен жекпе-жектен тайсалмады, басшылық қызметте болған жылдары қол астындағыларды жұдырықтай тас-түйін етіп жұмылдыра білді. Қабен Садықұлының өмір жолы бүгінгі және ертеңгі тәртіп қорғау саласының үлкенді-кішілі басшыларына өнеге болар ма деген оймен жазылған дүние ғой.
Генерал Бапсанов
1984 жылдың 11-ші қыркүйегі. Сағат 16.00. Мен Семей облыстық ішкі істер басқармасы бастығының кең кабинетінде тұрмын. Облыстық партия комитетінің жолдамасымен органға қызметке келген бетім. Басқарма бастығы жеке басымның ісін (личное дело) парақтап мұқият танысып отыр. «Органға сәл кештеу келіпсің(ол кезде мен 30-да едім). Бірақ саяси-тәрбие жұмысынан хабарың бар екен. Милиция қызметкерлерінің арасында саяси жұмыс жүргізу жауапкершілігі зор қызмет. Уақытпен санаспай осы қиын жұмыстың қыр-сырын тез арада игеруге тырыс»- деді де генерал мені Семей облыстық ішкі істер Басқармасы саяси бөлімінің нұсқаушысы болып тағайындалсын деген бұйрыққа қол қойды. Милиция генерал-майоры Бапсанов Әменжан Күмісбекұлымен мен осылай таныстым.
Облыстық газет, радио және телевидение, мәдениет мекемелерімен байланысқа мен жауапты болатынмын. Сондықтан газеттерге мақалалар, радио мен телевидениеге хабарлар, үлкенді-кішілі жиналысқа сөз дайындау менің мойнымда еді. Тапсырма беріп тұрып, «қарапайым етіп жаз. Оқығанда оқырмандарға, айтылғанда тыңдаушыларға ұғымды болсын. Тіл күрмелетін сөздерді жазып күрделендірме»-деп жиі айтатын. Бұның сыры – Әменжан Күмісбекұлының қарапайымдылығында жатыр. Сол жылдың қырқүйек айының соңғы күндерінде қарағай тоғайдан қаулаған өрт шықты. Ол кезде өрт сөндіруге қала жұртшылығы жаппай, кәрі-жас демей ат салысатын(қайран заман-ай), өртті сөндіргенше тыным таппайтын. Қаладағы милиция қызметкерлерінің бәрі дерлік «дабыл» қағылып, аяғынан тік тұрды. Үлкен автобусқа тиелген аппарат қызметкерлері ашық алаңға келіп түсіп, қою түтін шығып жатқан жаққа қарай бет алдық. Бізден бұрын келген бір топ қызметкер жер бауырлап жылжып келе жатқан отпен бас көтермей, алысып жатыр екен. Солардың бел ортасында генерал-майор Бапсанов А.К. қолындағы үлкен сыпырғышпен, қураған шөптерді жалмап келе жатқан отты өшіріп жүр. «Отты ұрмаңдар, шоқ шашырап, жан-жағын өртейді. Алға ентелеген отты ішке кері қайтара, сүріп сөндіріңдер»- деп жаңа келген қызметкерлерге нұсқау беріп жатты. Түтігіп кетіпті. Бәрін аттандырып жіберіп, солардың іс-қимылын кабинетте отырып, рациямен басқаруға болады ғой. Сіздің мынауыңыз дұрыс емес деп ешбір жанның айтпайтыны анық. Жоқ! Қарапайымдылық отырғызбай, тоғайға жетелеп әкелді!
Шаруашылық жұмысқа жауапты қызметкерлер жетіп артылатын болсада, осы саланың тізгінін қолынан бір босатқан емес. Еңбекпен түзеу мекемелерінің қоймаларындағы қысқа дайындалған көкөністің дұрыс сақталып, ысырап болмауын жіті бақылайтын. Дер кезінде іріктеуді, уақытында сұрыптауды дұрыс жолға қоймаған мекеме басшыларының салғырттығы үшін еңбекпен түзеу мекемелер бөлімінің бастығы В.Я.Мельниктің елдің көзінше жер-жебіріне жетіп ұрысқаны осы күнге дейін есімде. «Бір килограмм шіріген картоп бір тонна картобыңды екі күнде жарамсыз ететінін сен осы күнге дейін білмейсің бе? Бүлінген көкөніс беріп сотталғандардың арасынан бүлік шығармақсың ба?» -деп шүйлігіп еді, генерал Бапсанов. Дәл осы жұмыстың ұсақ-түйек емес екеніне мекемеге бастық болған жылдары көзім әбден жеткен.
1985 жылдың ақпан айының басында Ташкенттегі Жоғарғы милиция мектебінен бір айлық оқудан келсем генерал-майор Бапсанов Ә.К. отставкаға шығып кетіпті. Зейнетке шықса да қол қусырып отырған жоқ. Шаруа қожалығын ашып, жаңа заманның ағысына сай болуға тырысты. Сол жылдары түрлі өтініштермен, бұйымтаймен ара кідік маған келгенде, заңға томпақ болып тұрсада сөзін жерге тастамай, «тапсырмасын» артығымен орындап, көңілін жыққан емеспін.
Генерал Исабаев
Әбдыкайым Нұрқайұлының табиғаты, мінез-құлқы, әскери адамға ұқсамайтын. Әскерилерге тән қасиеттер бұл кісінің бойында жоқтың қасы еді. Орта бойлы, байсалды, шыж-быж болып, әбігерге түспейтін. Формасын шешіп, қарапайым киім кигенде өзгеріп кететін. Бір тал қарасы жоқ ақ шашы өзіне жарасып, шың басындағы қысы-жазы ерімейтін ақ қардай болып тұратын. Форма кимеген күндері жоғарғы деңгейдегі партия немесе үкімет қызметкері сияқты еді. Бұл кісі Семей облыстық ішкі істер Басқармасының басшылығына полковник болып келіп, генерал-майор шенін 1986 жылы қараша айында алды. Негізі Алматы облысының тумасы. Қазақ халқының белгілі ақын-жазушыларымен, қоғам, өнер қайраткерілерімен қоян-қолтық араласқан адам. Солардың ауық-ауық халдерін сұрап, телефонмен хабарласып жатқанына талай куә болғанмын. Бірде облыстық деңгейде өтетін алқалы жиында сөйлейтін сөзіне қосымша материалдарды алып кабинетіне бардым. Тізіліп тұрған телефондардың біреуі шырылдай жөнелді. Тұтқаны алды. «Уағалейкүм!». Үнсіз қалды. «Қашан?». Тағы да үнсіздік. «Үйінен алып кетіп пе?». Кителінің түймелерін ағытты. Орнынан тұрып, терезеге тесіле қарап тұр. «Тисе терекке, тимесе бұтаққа-деген осы болар. Аққа қара жұқпайды. Өзім хабарласамын». Телефонның тұтқасын қойып, демалатын бөлмесіне кіріп кетті. Кабинеттен рұқсатсыз шығып кетейін десем – орынсыз. Тұра берейін десем ол да – артықтау болатын сияқты. Әбдықайым Нұрқайұлының дәрі ішіп жатқаны сезіліп тұр. Бөлмеден түрі өзгеріп, қабағы түсіп шықты. «Жолдас генерал, ғафу етерсіз. Жайсыз хабар түсті ме?»-деп сұрадым. «Бұлтсыз күні жай түскендей болды. Герой Социалистического труда. Кавалер пяти орденов Ленина. Видный государственный деятель»-деді де –«Асанбай Асқаровты қамауға алыпты. Бұны репрессия деп атайды» – деді ауыр күрсініп.
Шар қаласына(аудан орталығы) жиналысқа бармақшы болып, Әбдықайым Нұрқайұлының папкасына түрлі қағаздарды салып жатырмын. «Әлихан, демалыс бөлмемедегі үстелдің үстінде екі кітап жатыр, оларды да жолға ала шық» – деді маған генерал. І. Есенберлиннің «Алмас қылышы» мен М. Мақатаевтың өлеңдер жинағы екен. Шарға барғанша «Алмас қылышты» оқыды, қайтқанда өлеңдер жинағын оқып келді. Бұрын да талай оқыған кітаптары ғой, бәлкім. Бес-алты парағын бас көтермей оқып шығып, жүйткіп келе жатқан көліктің терезісінен көсіліп жатқан далаға қарап отыратын. Сол жылдары Семей облыстық музыкалык – драма театрының атағы жер жарып, дүрілдеп тұрды. Театрдың бас режиссеры айдарынан жел ескен, елімізге белгілі Есмұқан Обаев болатын. Театрдың бірде-бір премьерасын Әбдықайым Нұрқайұлы жіберген емес. Премьераға бір күн қалғанда мен міндетті түрде Есмұқан ағадан генералға шақыру билетін алып келетінмін.
Облыстық ІІБ басқарған төрт жылдың ішінде, Ә.Н.Исабаевтың қамшылар жағында жүріп, мен генералдың бірде-бір қызметкерге дауысын көтеріп немесе балағаттап, дөрекілік көрсеткенін есіткен де, көрген де емеспін. Бірақ, байсалды, асықпай, жекімей айтып, сөзін кінәлі кісінің сүйегінен өткізіп жіберетін. 1988 жылдың ақпан айында тері комбинатының тирінен түн жарымда бес тапанша ұрланды. Күзет бөлімінің пультінде дабыл қағылып, дер кезінде жеткен күзет қызметкерлері адамның миына қонбайтын салғырттық жасап, тир ғимаратын айналып, тексеріп шықпай, тирдің есігінің алдына байланғандай тұрып алған. Осыны пайдаланған қарақшылар тирдің артындағы өздері тесіп кірген тесіктен шығып қашып кеткен. Уыста тұрған ұрылар осылай құтылып кетті (бір аптадан кейін бәрі қолға түсті). Таңға жақын ұрлық болған жерге генералдың өзі келіп, белінен қар кешіп жүріп, болған жағдайды өз көзімен көріп тұрып: -«Неткен жауапсыздық бұл! Сүмдық қой мынау! Елдің бетіне қалай қараймыз?» – деп басын ашына шайқағаны осы күнге дейін есімде. Осы төтенше жағдайға жол берілудің себебі мен салдарын талқылаған үлкен мәжіліс болып жатыр. Қатысып отырғандардың арасында мен де бармын. Ол кезде Киров(Затон) аудандық ішкі істер бөлімі бастығының орынбасарымын. Бұндай мәжіліске қатысып, сыбағаңды алу – дозақ есігінің алдында кезекке тұрумен бірдей. Мәжілістің тізгіні генералдың қолында. Сол баяғы келпі. Асықпай сөйлеп, айтқандарын кінәлілердің жүйкесіне, жүрегіне жебедей қадап жатыр. Ақтала алмайсың. Мінбеде аудандық күзет қызметі басшыларының бірі. Сөз сүйегінен өтті білем. Мінбенің екі жақтауынан ұстап, кірерге тесік таппай тұрған бейбақ, суға батқан темір қазықтай, ес-түссіз еденге сұлап түсті (орыстар бұны «упал в обморок» дейді). Алдыңғы қатарда отырған 3-4 офицер жүгіріп барып, есінен танып, құлап қалған майорды көтеріп алып, дәлізге шығып кетті. Генерал селт етіп, қабағын да қимылдатпай, мән берген жоқ. Мінбе жаққа мойынын да бұрмай «сенген қойым сен болсаң, күйсегенің құрысын» – деді. Түк болмағандай, айтарын айтып, ойының тоқетерін шарықтау шегіне жеткізіп, күн тәртібінің келесі мәселесіне ауысты.
Әбдыкайым Нұркайұлының тағы бір ерекшелігі – ол жоғарыдан келген құжаттардың(қаулы, қарар, бұйрық, нұсқау т.б.) жілігін шағатын. Өте мұқият танысатын. Құпия емес кейбірінің керекті жерін қойын дәптеріне жазып алатын. Сол құжаттарға бұрыштаманы, қаламы қағаз бетімен сынаптай сырғып отырып, мейлінше анық, түсінікті етіп жазатын. Әріптері қар бетіндегі қырғауылдың іздеріндей, ірі-ірі еді. Бірақ, сымға қонған қарлығаштардай тізіліп, көз тартып тұратын.
Әбдықайым Нұрқайұлының төрт жылдық қажырлы еңбегінің арқасында Семей облыстық Ішкі істер басқармасы қылмыспен күрестегі пәрменділігі мен қоғамдық тәртіпті нығайтудағы жетістіктері үшін Қазақстан Орталық Партия комитеті мен Министрлер Советінің ауыспалы Қызыл туын жеңіп алды. Ол туды Казақ ССР-нің ішкі істер министрі генерал-лейтенант Г.Н.Князев(1986 жылдан 1990-шы жылға дейін қызмет істеп, сол жылы келген жағы Свердловскіге қайта кетті) облыстық партия комитетінің саяси оқу үйінің үлкен залында(бүгінде ол ғимаратта Абай атындағы кітапхана орналасқан) салтанатты жағдайда тапсырды.
1989 жылдың 6-шы ақпанында генерал Исабаев Ә.Н. мені Семей облыстық тергеу изоляторы бастығының орынбасары етіп бекітті. Осы жылдың науырыз айында милиция генерал-майоры Ә.Н.Исабаевтың қызметі жоғарылап, Ішкі істер министрінің орынбасары болып тағайындалды. Ол кісіні үлкен қызметке шығарып салу рәсімі Облыстық атқару комитетінің үлкен залында өтті. Генерал Ә.Н. Исабаев залда отырған жеке құрамның, жұртшылықтың, билік өкілдеріне ырзалығын білдіріп, бас иіп, алғысын айтты. Қазақстан Ішкі істер министрінің орынбасары милиция-генерал майоры Ә.Н. Исабаев жиылған халыққа Семей облыстық ішкі істер Басқармасының жаңа бастығы генерал Мұрат Дүйсенбіұлы Қалматаевты таныстырып, жаңа қызметінің табысты болуына шын жүректен тілек білдірді.
Генерал Қалматаев
Осыдан біраз бұрын жазылған мақалаға қосымша болсын. Мұрат Дүйсенбіұлының облыстық ішкер істер басқармасына басшылық жасаған жылдары қаладағы бөлімдерді, мекемелерді, рота, батальондарды, МАИ бекеттерін тек түнде аралайтын. Бұл бос серуен емес. Тергеушілермен пікірлесіп, күдіктілермен тілдесіп, оперлардың халін біліп, кезекшілер бөлмесінде біраз отырып, түн жамылған қаланы арлы-берлі тілгілеп жүретін. Қолынан рацияны ешқашан тастамайтын. Бір күні басқарманың клубына барлық басшы қызметкерлермен, учаскелік инспекторларды жиып алды. «Біз ертеңнен бастап жүиелі, жариялы түрде «Көршілер» атты профилактикалық шара ұйымдастырып, іске асырамыз. Бір үйдің тұрғыны былай тұрсын, бір подъездегі көршілер бірін-бірі танымайды. Сондықтан болар пәтер тонаушы ұрылар осы жағдайды біліп, емін – еркін үйге кіріп керегін алып кете береді. Сол подъезде жүрген бейтаныс кісіден ешкім сезіктенбейді, күдік те туғызбайды. Сондықтан біз үй, көше тұрғындарын бір-біріне таныстрамыз»- деп операцияның іске асыру барысын жек өзінің қадағалайтынын еске салды. Бұл шараға түрткі болған мына жағдай екен. Қалада бір пәтердің тоналғанын рациядан есітіп қалып, жүйткіп отырып сол үйге барады да, абыр-сабырдың үстінен түседі. Пәтер иесінің бірталай дүниесі ұрланыпты. Ең қызығы ұрланған мүліктерді подъезден шығарып, машинаға тиеуге ұрыға көрші пәтердің тұрғыны(!) көмектеседі. Себебі, көршілер бірін-бірі танымайды ғой. Бума-бума сөмкелер мен қораптарды көтере алмай тұрған әккі ұрыға көрші пәтердің тұрғыны келіп: «Мен сізге көмектесіп жіберейін» деген ғой. Әрине, бұл шараның маңызын алғашқы да бұқара халық та, милиция қызметкерлері де жете түсінбеді. Сондықтан болар бұл шараға тосырқай қарағандар аз болған жоқ. Мұрат Дүйсенбіұлы аулаларда тұрғындардың жиынын өткізіп, жалықпай жар салғандай болып түсіндірумен болды. Әрине, «Көршілер» операциясы ұрлық-қарлықты азайтуға айтарлықтай ықпал етті.
1993 жылдың күзінде Алматығы кезекті сессияға(ҚазМУ-тің заң факультетінде сырттай оқитынмын) бардым. Досым Бекен екеуміз Ішкі істер Министрлігіне қарасты «Қазақстан» шипажайына орналастық. Таңертең сабаққа бармақшы болып кетіп бара жатқанымда шипажайдың екінші қабатында балконда тұрған Мұрат Дүйсенбіұлын көзім шалды. Амандаспақшы болып кері бұрылғаным сол еді: «Жолыңнан қалма, Әлихан. Кешке жолығармыз. Біз кеше Мәрияш(жеңгей) екеуміз келіп орналастық» – деді де оң қолын көтерді. Кешке арнайы бөлмесіне барып амандастым. Шипажайдың асханасы өте үлкен болатын. Таңертеңгі және кешкі асқа Мұрат Дүйсенбіұлы Мәрия жеңгей екеуі 2-3 минут кешігіңкіреп келетін. Залға кіргенде отырғандардың бәрінің назары қол ұстасып келе жатқан осы ерекше көз тартатын ерлі-зайыпқа түсетін. Әсіресе, Мұрат Дүйсенбіұлы! Жүрісінің өзі сән болатын! Шипажайға күнде біреу кетіп, біреу келіп жатады емес пе. Солардың бәрі дерлік генерал М. Қалматаевты сыртынан жақсы біледі. Ол кісі залға кіргенде жиылған жұрт бір-біріне сыбырлап: -«Қалматаев, Қалматаев, Қалматаев!» – деп жататын. «О-о-о! Генерал Қалматаев осы кісі ме?» – деп ақтарыла таңырқайтындар да болды. Бір күні дастархан басына шипажайға жаңа орналасқан екі егделеу ардагер орналасты. Кешкі асқа күндегі әдетінше үстелде отырғандардың бәрімен бас изеп амандасып Мұрат Дүйсенбіұлы өтіп бара жатты. «Сендер мына кісіні танисыңдар ма?»-деп сұрады ардагердің біреуі. Біз жауап беріп үлгерген жоқпыз. «Бұл генерал Қалматаев деген ағаларың болады. Орал облыстық партия комитетінің идеология хатшысы болған. Димаш Ахметұлы Қонаев талай кандидатураның ішінен осы Қалматаевты ғана таңдап алып, МВД-ның Саяси басқармасына бастық етіп тағайындаған. Желтоқсан көтерілісі кезінде запа шеккен жастарға араша түсемін деп қыспаққа алынған. Ауғанстанға соғысқа да барып аман-есен оралды. Қазір Семей облыстық ішкі істер басқармасын басқарады. Өзі депутат» – деді ардагер.
Генерал М.Д. Қалматаевты кездестірген сайын менің есіме Бауыржан Момышұлының «Киіне білме-кие біл» деген қанатты сөзі түсетін. Форма құйып қойғандай жарасатын. Қарапайым киім кисе(гражданская одежда) тіпті жігіт атаулының сұлтанындай болып кететін. Ол кісінің кейде костюмін қос иығына жеңіл жамыла салатын әдеті болатын. Кей күндері костюмді оң білегіне немесе сол білегіне іліп алып жүретін еді. Жарасып тұратын. Мұрат Дүйсенбіұлының осы қаситеттеріне еліктегендер болды. Қанмен келген әдет болмаған соң ерсілігі анадайдан айқайлап тұратын. Генералдың тағы бір әдеті – ол кісі галстугінің оңға-солға ауытқымауын қатты қадағалайтын. Жиі-жиі түзулігін бақылап отыратын.
Мұрат Дүйсенбіұлының 50-ден асқанда Қарағандыдағы Жоғарғы милиция мектебіне сырттай оқуға түскені естеріңізде болар. Мектептің тәртібі бойынша сынақ және емтихан тапсырғанда курсанттар міндетті түрде форма киіп жүру керек. Генерал формасымен Мұрат Дүйсенбіұлы емтихан тапсырайын деп аудиторияға кіріп барғанда, қатардағы курсанттан бастап емтихан қабылдайтын оқытушыға дейін орындарынан ұшып тұратын болған. Генерал ғой! Билет алып тұрып, оқытушыларға:-«Отыра беріңіздер» – дейді екен, жарықтық.
«Қоғам қайраткері» деген атақ бар. Бұл атақ жарлықпен берілмейді. Иесін өзі іздеп табады. Милиция генерал-майоры М.Д.Қалматаев нағыз қоғам қайраткері. Совет дәуірінде де қара жаяу болған жоқ, тәуелсіздік алған жылдардан бастап дүниеден өткенге дейін аттан түспей келді. Қайраткерліктің үш діңгегі бар: Қажыр, жігер және жауапкершілік. Осы үш қасиет Мұрат Дюсенбіұлының бойына туа біткен. Өмірінің басым көпшілігін өткен дәуірде өткізіп, көз-қарасы, өмір танымы, білім деңгейі, қызмет тәсілі, бай тәжірбиесі сол кезеңде қалыптасқан тұлға. Тек қайраткер адам ғана ескі дәуірдің соқпағын жаңа кезеңнің даңғыл жолына ыңғайлап, бейімдей алады, ұлы көшке ілеседі. Міне, отставкадағы милиция-генерал майоры М.Д. Қалматаев осындай қайраткер бола білді.
Генерал Цимбал
1985 жылдың көктемі. Ол кезде Г.Е.Цимбал облыстық Ішкі істер Басқармасының қылмысты іздеу бөлімінің бастығының орынбасары болып қызмет атқаратын. Семей қаласындағы Киров (Затон) аудандық ішкі істер бөлімінде жағдай ушығып тұрған болатын. Бөлім басшылығының арасында ауыз бірлік болмай, жеке құрам тарыдай шашылып, ісі өрге шаппай жатыр еді. Тепсе темір үзетін, қабілетті Цимбалды Басқарма бастығы генерал-майор Ә.Н. Исабаев жағдайды күрт өзгерту үшін Киров аудандық ішкі істер бөліміне бастық етіп тағайындады. Геннадий Ефимович генералдың сенімін ақтады. Бір жарым жылдың ішінде сол тасы өрге шаппай тұрған жеке құраммен, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, жұдырықтай жұмылып, «айды аспаннан шығарды». Ауданаралық социалистік жарыста жеңімпаз атанып, көш бастаған ұжымға сол кездегі шоқтығы биік марапат – облыстық партия комитеті және атқару комитетінің ауыспалы Қызыл Туын генерал-майор Ә.Н.Исабаев табыс етті.
1987-1988 жылдары мен Киров аудандық ішкі стер бөлім бастығы Г.Е.Цимбалдың саяси жұмыстар жөніндегі орынбасары болып қызмет істедім. Кейінгі жоғарылау баспалдақтарынан сүрінбей өтсем, соның негізі осы жылдары қалыптасты. Жалпы төменгі сатыдағы бөлімде жұмыс істеу ғажап мектеп. Оған қосымша сені қоршаған ортаң оң, бастығың басшы, әріптестерің үзеңгілес болса, бағыңның жанғаны екен. Менімен иықтас әріптестерім Гаухарбек Келисбеков, Тұрсынғазы Әлменовтер тау қопаратын, адал азаматтар болатын. Үйренетін кісі болса, үйретудің жолы көп қой. Мысалы, Геннадий Ефимович, тәптіштеп сенің ығырыңды шығармайтын. Бастық болудың жөні осы екен деп, әкіреңдеп «әлімжеттік» жасаған емес. Шұқып отырып, үйретпейтін.
Бір күні(орынбасар болғаныма 3-4-ақ күн болған) кабинетке кіріп келді де, былай деді:
– Комиссар, ты когда – нибудь труп поднимал?
– Какой труп?
– Обыкновенный.
– Нет, не приходилось.
– Тогда поехали!
– Почему мы?
– А кто еще?
– Опергруппа же должна выехать.
– Она на выезде. Мы теряем время,комиссар, поторопливайся!
Геннадий Ефимовичтің қызмет бабында мінетін көкшіл «Нива» автокөлігі болатын. Рульде өзі. Жау қуғандай жүйткіп келеміз. «Путьрем» мекемесі орналасқан шағын ауданның тар көшелерімен темір жол «тупигі» тірелген алаңға келдік. «Вон он лежит» -деп маған темір жол рельстерінің үстінде жатқан адам денесін көрсетті.
– Я останусь в машине, ты сходи и подними труп!
– Он может быть с признаками насильственной смерти.
– Ну и что?
– Там же могут быть свежие следы, орудия преступления. Я же могу наследить там. Надо же составлять протокол осмотра место происшествия. Прокурора надо известить. Судмедэксперт должен присутствовать при этом. Не лучше ли подождать следователя, товарищ подполковник?
– Комиссар, я начальник милиции. Все-таки тебе придется поднимать этот труп.
Бастық бұйырып тұрған соң бару керек. Рельсті қапсыра құшақтап ер адам жатыр. Демалатын сияқты. Тірі. Иығынан ұстап, арқасына аудардым. Көзін сығырайтып маған қарады да, «все начальник, извини начальник, я сейчас пойду, я сейчас пойду»-деп орнынан тұруға әрекет етіп еді. Қатты мас болғандықтан, одан түк шықпады. Қолтығынан демеп, тұруға көмектестім. «Большой рахмет, товарищ капитан» – деп тәлтіректеп, көшені бойлап кетіп бара жатты.
Кейін білдім, Геннадий Ефимовичке бір тұрғын, «мас адамның рельстің үстінде жатқанын» тікелей телефонмен хабарлаған екен. Осы жағдайды пайдаланып, мені сынақтан өткізіпті. «Тамақты жатып ішпейтініме» көзі жетіп, «труп көтеруге» жетерлік білімімнің бар екенін, бір жиында жағымды мысал етіп айтып берді. Бұл елеусіз деталь емес. Нағыз қамқорлық пен жанашырлық қой!
Г.Е.Цимбал 1988 жылдың көктемінде облыстық ішкі істер Басқармасының орынбасары қызметіне жоғарылап, 1994 жылдың мамыр айында Семей облыстық атқару комитетінің ішкі істер Басқармасына генерал-майор М.Д. Қалматаевтың орнына бастық болып тағайындалды. 1996 жылдың желтоқсанында милиция генерал-майорының алтын жалатқан жұлдызды погондарын Геннадий Ефимовичке Елбасының өзі тапсырды.
Қабілетті қазақ жігіттеріне бүйрегі бұрып тұратын. Қолынан келсе алыстан, тігісін білдірмей, өсуге жағдай жасады. 1994 жылдың 20-шы қазанында маған күтпеген жерден Ішкі істер министрлігінен құттықтау жеделхат келді. Жеделхатта «Ішкі істер министрлігінің басшылығы сізді Қазақстанның тәуелсіздік алғанына үш жыл толу мерекесіне орай «ішкі қызмет подполковнигі» атағын мерзімінен бұрын алуыңызбен құттықтайды»-делінген екен. Сол күні Геннадий Ефимович подполковниктің жұлдыздары жарқыраған жаңа погондарын маған өз қолымен тапсырды. Кейін белгілі болды, бұндай атақ мерзімінен бұрын (досрочно) Семей облысы бойынша маған ғана беріліпті. Министрге ұсыныс жасап, керекті құжаттың бәріне «ұзынқұлаққа» білдірмей қолды Г.Е. Цимбалдың өзі қойған екен.
Мен санам жұмыс істеп, жүрегім соғып тұрғанда жоғарыда аты аталған генералдардың тәлім-тәрбиесін ұмытпаймын.
Әли-Хан Омарбеков,
отставкадағы полиция полковнигі. Семей.
