Төменде ағартушы, Алаш ардагері Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралынан» алынған “Тамшының тарихы” атты жаратылыстану бағытында балаларға арналып жазылған еңбегін “Жерұйықтың” балалар бетіне жариялап отырмыз. Сонымен қатар Мағжан ақынның “Толқын” өлеңін ұсынамыз. Бірі ғылыми, бірі әдеби шығармалардың қалай үндесіп жатқанына таңқаласыз.
“Жерұйық” порталы
Төсін керіп, көк теңіз айнадай жарқырайды. Бір топ тамшы күншуақта жарысып ойнайды, дірілдейді, қалтырайды. Ішінде біреуі тым еркелейді. Жолдастарының төбесіне ырғып мінеді, мөлтілдейді. Бір кезде ерке тамшының бұлтқа көтерілгісі келді, биіктен теңіз бен жерге көз жібергісі келді.
Ерке тамшы күнге жалына бастады: «Тілегім бер, жоғары көтер» деп қақсады. Жарық күнге нәрестенің ерлігі ұнады. Тамшыға қарай сәулелерін қуады. Сәулелер тамшыны қыздырды, қойнына қысты, көзге ілінбейтін бу болып, тамшы аспанға ұшты. Жалғыз тамшының жолда іші пысады, сондықтан оның жанына сәулелер тағы жолдастарын қосады.
Ә дегенше тамшылар жоғары көтерілді, бұларды аспанда жел айдап жөнелді. Жел ышқынады, күрсінеді, теңіз үстімен ұйытқып келеді. Тамшылар қызықпен құстан да шапшаң шабады, көзді ашып-жұмғанша талай жерлер артында қалады. Бір кезде теңіз де көзден жоғалады, ауылдарды, қалаларды, далаларды көріп тамшылар қуанады.
Танданып, көрмеген жерін тамшы қарайды; сүйтіп, күннің батқанын байқамайды, түн болады. Салқын соғады. Енді тамшымыз қайда қорғалайды? Жерге түсіп, гүлге орануға ойланады.
Жайлап тамшы төмен ұшады, бір мезгілде будан шығып, суға ұқсады. Сүйтіп, гүл жапырағының үстіне барып жатады, әрі-беріден соң сарғайып, белден таң атады. Көк жиектен күн көрінеді, қуанып тамшы сәлем береді: «Жарық күнім, мені ал, – дейді, көтеріп көкке тез бар», – дейді. Тамшы сөзін айтып болмай, бу боп көкке кетті зулай. Талай жерді дем сәтте алды, тау, тас, дала артта қалды.
Күн бек тыншу, ете ыссы еді. Ерке тамшы жолдастарымен жерге түсеміз деді. Бұлар күнге жалынады. «Бізді теңізге жіберсең неғылады!». Күн бұлардың сөзін тыңдады, нәрестелерді біріне-бірін қосақтап жинады. Енді қара бұлт шығады, қалың тұман ішінде жолдастар біріне-бірі тығылады; ақырында үлкен тамшы болады, тамшылар төмен сорғалады. Нәресте тамшы жерге тырс етіп түседі, түскенде шуылдап, сыпылдап, сыртылдағанын құлақ есітеді, ірақ адамдар масайрап, күліседі. «Жаңбыр жауды» деседі.
Тамшымыз келіп үлкен тасқа соғылады, ырғып түсіп, басқа жолдастарымен қосылады. Тамшылар жиылып сел болады, сел жиылып сай болады. Тамшы ілгері аға береді. Аралап, талай жерді көреді.
Сол кезде қатынға су керек еді, шелекпен қатын су ала келеді, тамшымыз шелек ішіне барады. Сумен қатын кір жуып, жайып қояды; күн кептіріп, тамшымыз тағы бу болады. Бу көзге ілінбей жоғары шығады, көкте мұны тағы жел қуады. Көп уақыт тынбай тамшымыз жолаушылайды; енді күн мұны көпке шейін тыныштандыруға ойлайды.
Жел ойнақтап, тамшыны батысқа ала жөнеледі; тынбай ілгері айдап келеді, тамшы да бірге ұшып кетеді. Бір кезде жалпақ ақ даланың үстінен өтеді. Бұл жеріміз Қазақстан еді, қыс болып, жер бетін қар басқан еді.
Тамшы қатты тоңа бастайды, тоңып, түсі оңа бастайды. Тоңа-тоңа қатаяды, жалтырайды, ағарады; жеп-жеңіл әдемі жұлдыз бола қалады. Түйдек-түйдек ақ жұлдыздар төмен түседі, адамдар: «қар жауды» деседі.
Кішкене жолаушымыз далаға түсті, қатты ұйқыға кірді, суық жел есті. Жарты жылдай тамшы ұйқымен болады, бірте-бірте күн ұзарады. Бір кезде жылы жел соғады.
Күн қыздырып, қар еріп ағады, қатқан тамшы суға айналады. Тамшылар бірігіп, көбейе бастады. Лайланды, шуылдады, бұлдырлады, ақырында жыраға келіп құлады.
Жолшыбай бұларға басқа тамшылар құлайды. Бірте-бірте өзен ұлғайды. Бір кезде бұлар үлкен өзенге жетеді. Алдымен таныс тамшымыз өзенге жүгіріп келіп, періп кетеді.
Ормандар, қалалар, таулар артта қалады, сылдыр қағып, тамшылар әлі тынбай жүгіріп барады. Бір кезде көрінбей жер де артта қалады. Өзеннің уақ толқындарына таудай-таудай ащы толқындар қарсы шығады. Жолаушылап қайтқан балаларын теңіз құшағын жайып қарсы алады, қуанады, күледі, сүйтіп тамшымыз тағы үйіне қайтып келеді. Көрген білгенін туғандарына келіп сөйледі.
Ахмет Байтұрсынұлы
ТОЛҚЫН
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады.
Толқын мен толқын жарысад,
Күңіренісіп кеңеспен
Бітіспейтін бір егеспен
Жарысып, жарға барысад.
Толқынмен толқын сырласып,
Сырларын еппен ұрласып,
Толқынға толқын еркелеп.
Мерует көбікке оранып,
Жыландай жүзге бұралып,
Жарға жетед ентелеп.
Ерке бала былдырлап,
Сылдыр, сылдыр, сылдырап
Толқынды толқын қуады.
Күміс кәусәр суымен,
Суының алтын буымен,
Жарының бетін жуады.
Мөлдіретіп көз жасын,
Жасымен жуды жартасын
Сүйтіп сылқ-сылқ күледі.
Жылағаны, күлгені,
Күлгені оның өлгені.
Жылай, күле өледі.
Жұмабайұлы Мағжан
