Святослав Медведев – есімі әлемге мәшһүр ғалым. Ресей ғылым академиясының (РҒА) корреспондент-мүшесі(1997), биология ғылымдарының докторы. 1990-шы жылы Петерборда РҒА-ның адам миы институты(Институт мозга человека) ашылғанда, Святослав Медведев осы ғылыми және емдеу орталығының директоры болып тағайындалды. Святослав Всеволодович осы күнге дейін ғылыми ізденістерден қол үзген жоқ, өзі басқарып отырған институтта нейровизуализация зертханасына жетекшілік етеді. Адам миының мүмкіншіліктері жайында, ресейлік ғылымның бүгінгі зерттеулері және оның жауапкершілігі туралы кеңінен әңгімелеп берді.
– Святослав Всеволодович, біз бәріміз, қала тұрғындарын айтамын, әрдайым күйзелісте(стресс) жүреміз. Осы күйіміз қаншалықты зиян деп ойлайсыз?
– Сіздің өмір сүргіңіз келеді де, ал қолтырауын(крокодил)басқа нәрсені ойлайды дейсіз бе. Өткен ғасырларда адам баласында күйзеліске қарсы екі ғана реакция болатын – қолтырауыннан қашу керек немесе жұдырықпен оның тұмсығынан соғу керек. Күйзеліс адам баласының бойында қозғалыс реакциясын қарқынды үдетеді. Қауіпті сәттерде неге шаш тік тұрады? Қан тамырлары жіңішкеріп, жараланған жағдайда қанның көп кетпеуін қамтамасыз етеді. Адам ағзасы стимуляторлар бөліп, күреске дайындалады. Ал, қазір ше? Егер сізді бастық шақырып алып, жерден алып, жерге салып, айқайлап ұрсып жатқанда сіз оны бастан бір ұрып немесе қаша жөнелмейсіз ғой? Айтқандарының бәріне құлақ түріп, жүрегіңіз аузыңыздан шығып кетердей тулап жатсада өз жұмыс орныңызға қайтып келесіз. Ал керегі ол емес. Сіз жаттығу жейдесін, кроссовка киіп спорт залға барып, арам теріңіз шыққанша шапқылауыңыз қажет. Сонда ғана күйзелісті туғызатын аурудың қаупі әжептеуір сейіледі. Қозғалыс – адам ағзасын ауру-сырқаудан арашалайтын басты дүние. Бөлінген стимулятордың бәрін жағып жіберу керек. Күйзелістен шығарар тағы бір жол бар – ол көлдей аққан көз жасы.
– Демек, әйелдердің көп өмір сүруінің құпиясы осында болғаны ғой.
– Мүмкін.
– Қазіргі дәрі-дәрмектердің көмегімен күйзеліспен күресуге бола ма?
– Миды мейлінше шегіне жеткізіп, жұмыс істетіп зорлауға болмайды. Бірде менің анам Наталья Петровна Бехтерова мен Владимир Михайлович Смирнов емдеу-диагностикалық сараптама жүргізу кезінде миға емдік электродтарды енгізгенде, адамның кейбір қабілеттері күрт жақсарған. Тез санай бастаған, есте сақтау қабілеті күшейе түскен… Алайда, олар тез арада бұл құбылысты аяқ астынан тоқтатып, бәрін орнына келтірген. Неге дейсіз ғой? Ми дегеніміз- ол ең алдымен тепе-теңдік. Қалай осы тепе-теңдік бұзылды, солай адамның өмірі қысқарады немесе әр-түрлі жүйке ауаруларына шалдығып, шарадай басы шақшадай болады. «Ғаламдық өзгерістер» атты ғылыми жоба болды. Сол жобаның аясында қазіргі заман өзгерістеріне қатысты адамдардың реакциясын зерттеді. Мысалы, мына жағдайға қараңыз. Табиғатпен біте қайнасып ғұмыр кешетін тау тайпаларының, шөлді мекендейтін және солтүстік халықтарының өкілдерін қалаға әкеліп, Университеттерде білім алдырып, жұмысқа орналастырса, әрине, ахуалдары жақсарады. Алайда, өмір сүру мерзімі бірнеше рет қысқарады. Жас кезінде жарық дүниеден өтіп жатады. Жағдайларының өзгеруі олардың бейімделу жүйесіне(адаптационная система)жүк түсіреді. Бейімделуге қажет күш-жігер тез арада сарқылып, таусылып қалады. Бейтаныс жаңа өмір жағдайына бейімделу кезінде олар күйзеліске ұшырап, шыдамының шегіне жетеді. Осылайша олар өркениет өткелдерінен өте алмай, жан тапсыруға дейін барады.
– Біз осы ешбір күйзеліске ұшырамай-ақ қалада тұрып жатырмыз ғой, сонда қалай…
– Біз қалада туып, өсіп-өніп жатырмыз. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан тәжірибе бар. Мысал, келтіре кетейін. ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында телефонды ойлап тапты. Қаншама қолданыста болса да, соның бар қыр-сырына қанық емеспіз. Өзімізбен бірге туылған зат сияқты. Менде айфон бар. Телефонның мүмкіншілігінің 90 пайызын мен қолданбаймын. Қызым болса 100 пайызын қолданады. Ал 9 жастағы немере қызым болса телефонды қолында ойнатады, 2 жастағы немерем телефонды қосуды, ажыратуды және де біраз функцияларын біледі. Міне өркениеттің өрімдей өрендері деп осыларды айтыңыз.
– Жас балалардың жүйкесіне жүк салмаңыздар деп жаңа ғана айтып едіңіз ғой…
– Балалардың ғана емес, бәрінің жүйкесіне жүк түспегені абзал. Мәселе мидың көп емес, дұрыс қолдануында. Оны әрдайым жаттықтырып отыру керек. Алайда, табиғаттың межелеген шекарасынан аспау қажет. Қазір көптеген ата-ана бесіктен белі шықпаған балаларына біресе ана шет тілді, біресе мына шет тілді оқытуға құмар болып алды. Тіпті бірнеше шет тілін оқытатындар да кездеседі. Олардың ойынша бұл ойыншық сияқты. Негізінде бала қажетті ақпаратты уақыты жеткен дер кезінде, пісіп-жетілген шақта қабылдау керек. Екі жаста да, үш жаста да емес. Егерде өзі үйреніп алса – бұны ауытқу деп түсіну керек. Зорлап үйретсе – бұл қылмыс. Себебі, баланың сол ақпаратты қабылдауға арналған мидың тетіктері жетілмеген, сондықтан ол басқа тетіктерін іске қосуға мәжбүр болады. Ол бөлшек өте тиімсіз қолданылады. Соңында келіп, ми қажетті ақпаратты тиімді және дұрыс қорыту мүмкіншілігінен өмір-бақи айырылады.
– Сонда 2-3 жасар балаға оқу үйретуге де болмағаны ма…
– Әрине, жүрегіне бір тиіп қалса, өмір бойы қиындықтың шырмауынан шыға алмауы әбден мүмкін. Осының соңы неге әкеліп соғатынын ешкім білмейді. Алайда, бұл үрдістің әрі зиян және әрі қауіпті екеніне күмәніңіз болмасын. Мидың да сүйек сияқты қалыптасуы және қатаю кезеңі бар.
– Компьютер адамнан жылдам санай бастады. Соған қарағанда ми ақырындап техниканың шаңына ілісе алмай жүрмей ме?
– Жоқ, мен бұнымен мүлдем келісе алмаймын. Техниканың біраз нәрсені адамнан артық жасайтынына таласым жоқ. Автомомбиль, поезд жүрдек болып барады. Ұшақтар аспанның шаңын шығарып жүр, экскаватор жер қыртысын ақтарып, тігін машинасы болса жібектен ою өрнектеп жатыр. Алайда, әлемдегі ең озық компьютер ойлай білмейді, оған адамның қолынан шыққан бағдарлама ғана жан бітіреді.
– Демек, эмоция мен саналы сараптамалық қабілеттілік қана мидың роботтан айырмашылығы болғаны ғой…
– Жоқ, машиналарда да ондай қабілеттілік бар, оларға эмоцияны да ендіруге болады: мынау ыстық немесе анау суық дегендей… Негізінде бұл өте айлакер мәселе. Оны Алан Тьюринг қалыптастырған. Мысалы, сіз бір бөлмеде отырып, өзге бөлмеде отырған басқа адаммен сөйлесіп отырсыз делік. Сіз адаммен немесе машинамен тілдесіп отырғаныңызды анықтай аласыз ба? Анық-қанығына жете алмасаңыз, онда жасанды интеллект құрастырылғаны болды ғой. Адамның ең ойшыл озық машинадан айырмашылығы – ол жоқ нәрсені көз алдына әкеле алады.
– Бұл абстракты ой-сана ма?
– Жоқ, абстракты ой-сана компьютерде де бар. Нильс Бордың ғұламалығы неде? Ол электрондар ядроны айналып жүретін атомның моделін ойлап тапты. Ол кезде бұл жаңалық физиканың барлық қағидасына томпақ келген болатын. Оған қарамастан Бордың жаңалығы дұрыс болып шықты. Физиканың барлық ережесін бұзатын дұрыс заңдылықты адам баласы ойлап тапты. Міне, адамның машинадан артықшылығы! Бордың «осы идеяның ақылсыз болуы оның дұрыстығына жеткілікті ме?» – деген қанатты сөзі бар. Бірде бір компьютер Пушкин бола алмайды. Жоқ, компьютерді ұйқас құрастыруға үйрету түкке тұрмайды. Бағдарламаны ойлап тапта іске асыра бер! Компьютер ақын бола аламайды. Бәрін айтта бірін айт дегендей, өлеңді қоя тұрайық, осы күнге дейін аудармашы бағдарламасы бар компьютер жоқ қой. Кез келген мәтінді басқа тілге аударғанда терісін айналдырып жібереді де, түсініксіз қойыртпақ болып шығады. Компьютерде сөздің мәнін, маңызын ұғатын қабілет жоқ.
– ХХІ ғасырға да келіп жеттік… Осы уақыт ішінде ми туралы білетініміз қаншалықты молайды?
– Жоқ деп айта аламаймын. Білгеніміз де аз емес. Аурулар мен оларды емдеу тәсілдері дегендей. Қазір біз сирек болсада ес-түссіз(кома) жатқан адамды аяғынан тік тұрғыза алатын болдық. Осы күндері бұрын беймәлім болған кейбір жәйттердің сырын ақтара бастадық. Мысалы, өтірік айтудың жай-жапсары.
– Сонымен адамды өтірік айтуға не итермелейді екен?
– Өтіріктің басты қасиеті сіз оған өзіңіз сенбеуіңіз керек. Сіз оның ақиқат екеніне өзіңізді сендірсеңіз, онда ол өтірік емес. Сіз айтып жатқанда, әр сөзіңізді детекторда тексеріп, анық-қанығына жетуге болады. Біз ар-ұяттың не екенінде білеміз. Жалпы алғанда ұятсыз адам болмайтынын айта кету жөн. Бізге мәлім «ар-ұят» деген ұғымды адам етін(людоед) жейтіндердің немесе мойнында адамның қаны бар қаныпезерледің де бойынан кездестіруге болады. Олардың дұрыс пен бұрыстың ара-жігін ажырататын матрицасының құрылымы өзгеше. Мысал ретінде гитлердің жауынгерін алайық. Ол ондаған баланы жер жастандырып келіп, өз жан-ұясының ортасында түк болмағандай болып жүре береді. Себебі, оның санасына ол өлтіргендердің бәрі сенің ата жауың деген ұғымды терең сіңірген. Немесе өз жауыңның балаларын өлтіру жақсы ма әлде жаман ба деген сұрақты алайықшы. Ерте кездің адамдары жақсы деп жауап берер еді. Себебі, олардың санасына ол балалар тірі қалса сені өлтіреді деген ұғымды құйып қойған. Кек алады дегені ғой. Ал бүгінгі заманда балаға қол көтерудуң өзі – бассыздық.
– Бір жанұяның адамдарының біреуі өтірікке жақын болса, екіншісі алшақтау болады. Бұны қалай түсіндіресіз?
– Жаман қылықтарға баруға ар-ұят кедергі бола алмайды. Алайда, сол жаман қылықтардың нәтижесінде жеткен табыстарға масаттануға тұсау болары хақ. Өтірік айтатын кісіге қажет уақытында шыншылдық адам баласының табиғи бет-пердесі екенін ұқтырмаған. Адам баласы неге шыншыл болуы керек? Түптің-түбінде ақиқат қана адам баласын рухани құндылықтарға жеткізетін сенімді де берік құрал. Біз ар-ұяттың қыспағына түскен адамның миында болып жататын құбылыстарды тануға қол жеткіздік. Саналы түрде өтірік айтқанда қандай процесстердің орын алатынында білеміз. Тіпті, кейде өзіне тиімді және пайдалы өтірік айтып жатқанда адамның миында ескерту тетігі іске қосылады. «Ескертемін, сен өтірік айтып отырсың!»-деп қоңыраудай сыңғырлап тұрады. Бұл не үшін керек? Ақымақтықтан аулақ болу үшін.
– Егерде біз мида қандай процесстердің болатынын білетін күнге жетсек, адамның алдап жатқанын біліп тұрсақ, неліктен оған дер кезінде ықпал етіп, түзу жолға салмаймыз?
– Әрине, болар еді. Алайда ондай қадамдарға қатаң тыйым салу керек. Баяғы бәрімізге аян барлаушылардың жұмған аузын ашпай, сатқындыққа бармай ерлік жасағаны туралы әңгімелер қазір нанымсыз болып қалды. Осы күндері ол бір ғана иненің(укол) күшімен шешілетін мәселе. Адамды еркінен айыру оп-оңай шаруа болды. Фармацевтиканың дамуы қарқындап, мүмкіншілігі молайып барады. Біздің институтта және басқа ғылыми орталықтардың басым көпшілігінде бұл қадамға барған емес, бармайды да. Бір бастық келіп, «мынау дұрыс ойлай алмай жүр, тез арада жөндеп беріңіздер»-деп келмесіне кім кепіл бере алады.
– Талантты, ақылды, ғұлама дегендер кімдер осы…
– Григорий Перельман деген математик Пуанкаренің теорамасын ең алғашқы болып дәлелдеп берді. Осы жаңалығы үшін оған миллион доллар сыйақы берді, ал ол ат-тонын ала қашып, бас тартты. Қарапайым адамдар оны ақымақ деп те жатты. Біздің бағалау жүйеміздің осалдығы емес пе, Г.Перельманның екі-ақ қана басылған еңбегі бар, талантсыз деп таныды. Сөйтсек ол нағыз ғұлама болып шықты.
– Ғұламаны қатардағы таланттылардан бөліп-жарып тану қаншалықты қиын десеңізші, ғылымның жаңа жетістіктері де әлсіз-ау шамасы…
– Мүлдем мүмкін емес. Ғұлама деген – ол жарқылы қайталанбайтын нұр сияқты дүние ғой. Жарқ еткенше ол өзінің ғұлама екенінен де хабары болмайды. Кейін ғұламаны ғылымсыз-ақ бәрі мойындайды. Ғұламалықты махаббатқа теңеуге болады. Махаббат – ол невроз ғой: ұйқы қашады, тамақ батбайды, көз жасың көлкілдеп дайын тұрады, жүрегіңнің лүпілі басылмайды… Махаббаттың емі бар, ғұламалыққа ем қонбайды. Бар айырмашылығы осы ғана.
– Жарайды. Пушкин мен ақын-графоманның миларын салыстырса, айырмашылық болар ма екен?
– Мәскеудегі адам миы ғылыми-зерттеу институтының іргесін 1920-шы жылы коммунистер қалаған. Сонда барлық дүниеден өткен ұлы адамдардың миы зерттеліп сақтаулы тұр. Институт директорымен 35 жыл жас айырмашылығына қарамай дос болдық. Ленин миының преапараттарын қолыма ұстаған адаммын. Ұзын сөздің қысқасы, институт құрылғаннан бергі зерттеулердің нәтижесінде ұлы адам мен қарапайым кісінің миларынан айырмашылық табылмаған.
«ВРЕМЯ» газетінен қазақшаланған:
Әли-Хан Омарбеков, Семей қаласы.
