Қазақта «көппен бірге көріп жүрміз» және «ел қатарлы жүріп жатырмыз» деген сөздер бар. «Біреуден кейін, біреуден ілгері» деген сөздер тағы бар. «Мыңнан тұлпар, жүзден жүйрік» деген мақалды білмейтін қазақ некен-саяқ. Тұлпар да, жүйрік те «көппен бірге, ел қатарлы жүрмейді». Біреуден кейін, біреуден ілгері тағы болмайды. Ол тек алда болады. Әңгіме милиция генерал-майоры М.Д.Қалматаев жайында. Жалпы Мұрат Дүйсенбіұлының есімі Қазақстан халқына кеңінен таныс. Ол кісі туралы баспасөз беттеріне талай мақалалар басылды, кітаптар шықты және деректі кинофильмдер түсірілді. Ал мен ол кісіге тікелей бағынған адаммын. Әскери тілде оны «прямое подчинение» дейді. Генералға қоластындағылардың бәрі бағынады. Бірақ тікелей бағынудың ерекшеліктері мен артықшылықтары бар. Бәрін рет-ретімен айтайын.
М.Д. Қалматаевты алғаш рет, осыдан 30 жыл бұрын, 1986 жылдың шілде айында Алматыда өткен ішкі істер органдары саяси қызметкерлерінің Бүкілодақтық семинарында көрдім. Ол кезде Мұрат Дүйсенбіұлы Қазақ ССР-ның ішкі істер министрлігі саяси Басқармасының бастығы болатын. Шені полковник. Мен Семей облыстық ішкі істер Басқармасы саяси бөлімінде қызмет етемін. Шенім аға лейтанант. Алқалы семинарға Мәскеуден, Орта Азия республикаларының және Қазақстан КП Орталық Комитеттерінен жауапты қызметкерлер қатысты. М.Д. Қалматаев мінбеге екі рет шығып, сөз сөйледі. Одақ және республика көлемінде жүргізіліп жатқан саяси жұмыстар деңгейін, шикі тұстарын қатты сынға алды. Тіпті саяси жұмыстардың кейбірінің өміршеңдігіне, қажеттілігіне шүбә келтірді. «Бүгінгі таңда жүйелі түрде ішкі істер органдарында өткізілетін саяси сабақтар ешбір қажетсіз шара – деп М.Д.Қалматаев тігінен кетті. Ол сабақтар қызметкерлердің уақытын алады. Қысылтаяң, қауырт жұмыс қайнап жатқан кезде, сабаққа қызметкерлер шыбықпен айдағандай етіп, зорлықпен қатыстырылады. Саяси сабақ ауадай керек болса, қызметкерлер бар жұмысын ысырып қойып, өз еркімен келіп қатысар еді. Оның дәмі де жоқ, мәні де мардымсыз. Бұл шарадан бас тартып, оның орнын оңтайлы, шынымен ой азығы болардай, өміртанымын байытатын жаңа тәсіл табу керек»-дегенде залдағылар шапалақты найзағайлы нөсер жаңбырдай төгіп-төгіп жіберді. Мәскеуден келген «маңызды қонақ» сөзге килігіп, қарсы пікір айтпақшы болып еді М.Д. Қалматаев «мыңның миын ашытқанша, онның ой-өрісін дамытуымыз керек. Одақ көлеміндегі барлық жеке құрамға саяси сабақ деп бір тақырып беріп, езгілеп оқыту, ақылдың көптігін білдірмейді»-деп кесіп айтты. Мұрат Дүйсенбіұлының жылдар бойы сіресіп қалған саяси жұмыстардың кейбір бағыттарына жаңа көзқарасы көптің көңілінен шықты.
1989 жылдың наурызында Семей облыстық ішкі істер Басқармасының бастығы милиция генерал-майоры Исабаев Әбдіқайым Нұрқайұлы Қазақ ССР Ішкі істер министрінің орынбасарлығына жоғарылады. Ол кісінің орнына Ауған соғысынан жаңа ғана оралған генерал-майор М.Д. Қалматаев тағайындалды. Ә.Н. Исабаевты шығарып салу, М.Д. Қалматаевты жеке құрамға таныстыру рәсімі Семей облыстық атқару комитетінің үлкен залында өтті. Меніңше, кәсіби саяси қызметкердің Облыстық Ішкі істер Басқармасына басшы болуы сол кезеңде одақ көлемінде болып көрмеген оқиға еді. «Мыңнан тұлпар, жүзден жүйрік» деуге тұрарлық өмірдерек емес пе.
М.Д. Қалматаев жаңа қызметке бел шешпей, белсене кірісті. Жауапкершіліктің ауыр жүгін шаршамай-шалдықпай арқалады. Өзі де тыным таппады, қол астындағы басшылардың бәріне тыныштық берген жоқ. Оперативтік қызметтің, тергеу саласының, қоғамдық тәртіпті нығайтудың, шаш етектен болатын шаруашылықтың, басқару жүйесінің қыр-сырына қанық болғанша, соларды жандандырудың, көрсеткіштерді жақсартудың кілтін тапқанша, «аттан түскен» жоқ десем, артық емес. Сол қарбаласта, Қарағандыдағы Жоғарғы милиция мектебіне сырттай оқуға түсіп, оны ойдағыдай бітіріп алды. Жасы елуден асса да оқудың, үйренудің кеш емес екені-ерлік болмағанымен, табандылықтың нәтижесі екенін М.Д.Қалматаев ісімен дәлелдеп берді. Өзі де өсті, жан-жағының да деңгейін жоғарылатты.
М.Д.Қалматаевтың назарына ілінуіме Мұрат Дүйсенбіұлының өзі себепкер болды. Генерал М.Д Қалматаевтың тікелей ұсынысымен, атсалысуымен және басшылығымен Семейде ішкі істер органдары қызметкерлерінің бірінші республикалық ақындар айтысы болды. Айтыс 1991 жылдың қараша айының 22-23-де өтті. Қазақстанның барлық облысынан ақындар келді. Мұрат Дүйсенбіұлы іс-шара өткізудің шебері ғой. Өзі басшылық жасаған ұйымдастыру комитеті айтысты шегіне жеткізіп өткізді. Ақындарды күтіп алу, қонақ үйге орналастыру, демалыс сағаттарын өткізу, жұп-жұпқа іріктеу, сахнаны безендіру, жеңімпаздарды сый-сияпатпен марапаттау, шығарып салу сияқты ұшан-теңіз жұмыстар мүлтіксіз іске асты. М.Д.Қалматаев жюри жұмысына төрағалық етті. Ақындар айтысы басталып кетті. Басқарма клубы аузы-мұрнынан шығып, лық толған халық. Айтысты асыға күткен көрермендер қиқулап жатыр. «Әне келеді, міне келеді» деумен Шымкенттен ақын келмеді. Оңтүстіктен ақын шықпады дегенге кім сенеді. Менің намысыма тиді (мен Оңтүстік облысы, Сыр өңірінің тумасымын). Кезегі жақындап қалды. Тілдей қағазға «жолдас генерал, шымкенттен ақын келмегеніне өкініп отырмын. Өкпемді өлеңмен жеткізуіме рұқсат беруіңізді сұраймын. Капитан Омарбеков» деп тілдей қағазға жазып, бүктеп сыртына «жюри төрағасы генерал Қалматаевқа» деп тағы жазып, жюри мүшелері отырған жаққа беріп жібердім. Байқап отырмын қағазым жетті-ау, әйтеуір. М.Д. Қалматаев оқып шықты. Жюридің құрамында белгілі айтыскер ақын Қ. Алтынбаев та болатын. Екеуі қатар отырған. Бастарын изеп, М.Д. Қалматаев микрофонмен менің жазғандарымды дауыстап оқып берді де, маған сахнаға шығуыма рұқсат етті. Сахнаға шығып, кезегін күтіп отырған ақындардың біреуінің домбырасын алып, орындыққа жайғасып отырып, толқуымды басып, тып-тыныш болып қалған залға қарап алдым. Шу өңірінің атақты термешісі Аяз Бетпаевтың әуеніне салып былай дедім.
Айтысқа бұрын соңды түспеп едім
Отырмын міне өзімді күштеп енді.
Шымкенттен неге ақын келмеді деп
Намыстан бармағымды тістеледім.
Кей адам семіздіктен мас келеді,
Жанарға ашынғаннан жас келді
Семейге неге ақын жібермедің?
Жүрегің Шымкентім-ау тас па еді.
Айтысып ел қатарлы кетпедің бе
Билетке ақшаң сенің жетпеді ме?
Ұяттан жанып барам, жерге қарап
Әруағын ұлы Абайдың тепкенің бе.
Михаил Яковұлы Горлачевқа
Айтатын менің оған бар сұрағым.
Шымкенттің қазақтарын шақырып алып,
Құлақтарын орысшалап жүз бұрағын.
Ақындар көріскенше сау болыңдар
Мерейің үстем болып, тау болыңдар.
Сержантың офицер боп, офицерің
Генерал Қалматаевтай дәу болыңдар,-
деп орнымнан тұрғанда клуб дүр сілкінді. М.Я.Горлачев, Қазақ ССР Ішкі істер министрлігі саяси Басқармасы бастығының орынбасары, айтысқа арнайы келіп, қатысып отырған.
Айтыс біткеннен кейін, бір аптадан соң Мұрат Дүйсенбіұлы мені өзіне шақыртты. «Өлең жазасың ба?»-деп сұрады. «Анда-санда қойын дәптеріме түртіп жүргендерім бар»-деп жауап бердім. «Қызметкерлердің арасында өлең жазатын, ән айтатын, күй тартатындар бар ма?»-деді. «Бар»-деп жауап бердім. «Онда, аманшылық болса, келесі жылы көктемде «Өнерлі сақшылар» деген айдармен облыстық байқау өткізейік. Дайындық жұмыстарын кадр бөліміне тапсырамын. Осы байқауды өткізуге сен қатыс»-деді генерал. Межеленген уақытта байқау өтті. Байқаудың жүлдегерлеріне сыйлықтар тапсырып болған соң Мұрат Дүйсенбіұлы тебірене сөйлеп: «Біз де адамбыз. Біз де ет пен сүйектен жаралғанбыз. Осы қаупі мен қиындығы мол қызметке жүрек қалауымен келгенбіз. Қанды қол қарақшы мен баукеспе ұрының, айлакер алаяқ пен имансыз жексұрынның жолын кесуге де сол жүрек бұйырады. Адам баласының бәрінде дерлік бір-ақ жүрек бар. Сол жүрекке мұң мен қуаныш та, күйзеліс пен шаттық та, ызғар мен шуақ та, ән мен жыр да, күй мен нәзік сыр да сиып жатады. Осындай байқаулар барысында сахна төріндегі қобалжулар мен толқулар жүрек жұмысын жеңілдетеді. Ондағы нәзік пернелерді дөп басып, жансарайын жадыратып, жүрекке қырау да, қаяу да түсірмейді» – деген еді, жарықтық. Күндер сырғып, айлар жылжып өтіп жатты…
Сол кезде Семей облыстық еңбекпен түзеу мекемелер Басқармасының басшылығында бүгінгінің тілімен айтқанда бірлі-жарым араны ашылған «жемқорлар» отырды. Жеке басының жағдайын, қалтасының қамын амалын тауып шешіп жатты. Тергеу изоляторының басшылығына(ол кезде мен сонда бастықтың саяси жұмыстар жөніндегі орынбасарымын) академия бітірсе де дарынсыз, ұйымдастыру қабілеттен жұрдай, жоғарыдан біреу телефон шалса, ес-түсінен жаңылып, еркінен айрылатын «ұлы» халықтың бір өкілін қойды. Бастық болған жылдары шыбық сындырмай кетті ғой, бәтшағар! Бірақ, жаңағы жемқорларға жайлы болды. Айтқанын істейді. Қысқасы, мемлекеттік мекеменің мүлкі тала-таражға түсе бастады. Генералдың қатысуымен болған бір жиналыста, бетің бар, жүзің бар демей, қазынаның қалтасына қаймықпай қол салып жүргендердің былығын бетіне бастым. Жалпылама сөздермен емес, дәйекті деректер мен дәлелдер келтірдім. Осы жиыннан кейін бәрі пышақ кескендей тыйылды. Бірақ…
Басыма қара бұлт үйірілді. Қызмет бабында түрлі шаруалармен барсам бетімен кеткен «жемқорлар» мені жүре тыңдайтын болды. Бебпе-бет келгенде бірінші амандасатын мекеме бастығы да шіреніп қалыпты. Тіпті мекемедегі кейбір қызметкерлер мені айналып өтетін болды. Бәрінің бұлай бүлінуіне негіз бар екен. «Тергеу изоляторы бастығының бір орынбасары қысқаратын болыпты. Соған Омарбековтың лауазымы ұсынылыпты» деген сыбыс маған жетті. Кадрдегі жігіттерге телефон шалып, сұрастырсам «Ол рас. Біз айтты демеңіз. Бұйрықтың жобасы алқа мүшелерінің бәрімен келісіліп, генералдың алдында жатыр»-деді бір жанашыр. Уақыт жоғалтпай генерал М.Д. Қалматаевқа хат жаздым(Бұл хат мұрағатымда сақтаулы тұр). Хатымды алып, ақылдасып алайын деп, 1992-ші жылдың 22-ші ақпанында басқарма бастығының орынбасары, милиция полковнигі Т.Қ. Болысбаевқа кірдім. «Бұл хатты ешкімге қалдырма. Міндетті түрде жоғалады. Мазмұны бүлініп, Мұрат Дүйсенбіұлына бұрмаланып жеткізіледі. Ол кісіге кімнің қалай жеткізгенін сен білмейсің ғой. Сондықтан генералға кіріп, жағдайды ауызба-ауыз өзің айт. Мүмкін басқадай шешім қабылдар»-деді Тоқтар Құрмашұлы. Осы айтқан ақылы үшін Тоқтарқожа Құрмашұлына осы күнге дейін қарыздармын. Егерде хатты қалдырып, жүре берсем, менің тағдырым өзгеше болары хақ еді. Генералдың қабылдау бөлмесіне кірсем, онда тек қана секретариат бастығы отыр екен. Себебі жұмыс күні баяғыда бітіп қалған. Секретариаттың бастығы, – «Генерал ешкімді кіргізбе деген. Хат-хабармен жұмыс жасап отыр»-деп мені кіргізгісі жоқ. «Кіріп айтсайшы, мені қабылдасын. Мен түн жамылып, шұғыл шаруамен келіп тұрмын ғой»-десем ол безек қағады,- «маған ұрсады»-деп. «Сен алдымен кіріп айтып, алдынан өтші. Қабылдамаймын десе, бұрылып жүре беремін»-дедім. Кіргенінен шыққаны тез болған секретариат бастығы, -«Кір, бірақ көп уақытын алма» – деді. Генералға кірсем темекі тартып, үстелдің үстіндегі көптеген құжаттармен беріле танысып отыр екен. Әскери салт бойынша қақшиып тұрып амандастым. «Ә-ә, Әлихан, аман ба?» – деп көзілдірігін шешіп, үстелдің үстінде жанып тұрған шамды сөндірді де, маған алдындағы үстелге жақын тұрған орындықты көрсетті. «Жолдас генерал, рұқсат болса, келген шаруамды айтсам деп едім»-дедім. Темекі алып, тұтатып жатып «айта бер»-деп басын изеді. «Менің лауазымымды қысқарту туралы ұсыныс бұйрықтың жобасына еніп қойыпты. Ақиқатын айтсам, штатты ықшамдау және бюджеттік қаражатты үнемдеу мақсатында жасалған шара емес бұл, жолдас генерал. Мысалы, патрульдік полиция батальонында(150 қызметкер) төрт «замполит» бар. Ал тергеу изоляторындағы 90 қызметкерге бір «замполит» неліктен қажет болмай қалды? Пиғылдары қара адамдар жасап отыр, ақылға симайтын «қысқартуды». Адал еңбекке берілген арам баға деп ұғамын»-деп осы қысқартудың «төркінін» жік-жікке бөліп, талдап бердім де «Ерік сізде. Мен сіздің бірді-бір бұйрығыңызды бұрыс деп айта алмаймын. Біз әскери адамбыз. Он екі мүшем аман. Екі қолға бір жұмыс табылар. Осы қызметке кезінде өзім сұранып барып едім. «Өлетін бала молаға қарап жүгіредінің» кері келгеніне қынжыламын» дегенімде сөзімді бөлмей тыңдап отырған М.Д. Қалматаевтың бет-әлпеті өзгеріп, жылы қабақ танытып «жаңағы мақалды қайта айтшы»-деді. Қайталап айттым. Темекісін тұтатып, үстелдегі шамды қайта жақты да, сол жағында тізіліп тұрған бір телефонның тұтқасын алды. «Темке( Полковник Темірбек Ермағанбетов ҚР ІІМ-нің кадр мәселесі және тәрбие жұмыстары Басқармасының бастығы), кеш жарық. Мен бағанағы бұйрыққа, сіз келіссеңіз, бір өзгерту енгізсем бе деп едім. Тергеу изоляторы бастығының саяси жұмыстар жөніндегі орынбасарын қысқартпай қалдырсам, қалай қарайсыз. Жеке құраммен жұмыс жасайтын ешкім қалмайды. Рахмет, сау болыңыз»-деп телефонның трубкасын орнына қойды. «Бар, алаңдамай қызметіңді жалғастыра бер» -деп қолымды алды.
1992 жыл. Желтоқсан айының соңғы жексенбісі. Үйде болатынмын. Сағат он жарым. Ішкі істер Басқармасының кезекші офицері үйге телефон шалып, «сізді сағат 11-ге генерал Қалматаев шақырады»-деді. Қабылдау бөлмесінде кадр және тәрбие жұмыстары бөлімінің бастығы, милиция подполковнигі Алябьев А.Д пен баяғы секретариат бастығын жолықтырдым. Генералға кірдім. Мұрат Дүйсенбұлы орнынан тұрып, менімен өте жылы амандасты. «Әлихан, мен сені СИЗО-ға бастық етіп тағайындайын деп шақырттым. Міне екі ай болды, мекемеде бастық жоқ. «Личный делоңның» алдымда жатқанына бір жарым ай болды. Сенің кандидатураңа 11 алқа мүшесінің 7-уі қарсы болып отыр. Соған қарамастан мен қазір бұйрыққа қол қоямын. Бәрінің айтатыны «қиын адам, бастықтармен, қол астындағылармен тіл табыса алмайды дейді. Қызба, мінезі тік. Оперативтік қызметтен хабары жоқ. Мекеменің көп салалы жұмысын алып жүре алмайды» деп және тағы басқа сын-ескертпелер айтты. Бәрімізде, құдайға шүкір, мінез бар ғой. Тік сөйлеудің және бетке айтудың да жөні бар. Сондықтан қызбалыққа салынба. Адал қызметіңмен қарсы болған басшылардың бәрінің бетін бері қарат. Тәулік бойы жұмыс істе. Төрт жыл бойы азды-көпті жинаған тәжірибеңді жоғалтып алма. Бастық болу оңай емес. Сұрастырсам, сол 300 жылдық тарихы бар түрмеге бастық болған сен бірінші қазақ екенсің. Бұл да үлкен жауапкершілік. «Досқа күлкі, дұшпанға таба болма». Бұйрыққа қол қойған маған да сөз келтірме!» -деді де, менің көзімше бұйрыққа қол қойды. Қабылдау бөлмесінен А.Д. Алябьевті шақырып алып,- «приказ о назначении майора внутренней службы Омарбекова А.А., на должность начальника СИЗО подписал. Вы завтра вместе с начальником Управления УИС Медиевым Х.М. представьте его к личному составу»-деді де маған қарап,- «осы кабинетте тек жақсылықпен кездесіп тұрайық»-деп қолымды қысып, шығарып салды(сол мекемеге аттай 10 жыл 8 ай 12 күн бастық болдым). Жарты жылға дейін М.Д.Қалматаев мекемеге жиі келіп, мені жіті бақылап жүрді. Жұмыс барысымен танысып, ақыл-кеңес беріп, басшылық қызметті тез игеріп кетуіме зор ықпал етті. 1993-шы жыл, қаңтар айының бірінші жартысы. Сағат түнгі 22-де мекемеге аяқ астынан Мұрат Дүйсенбіұлы келе қалды. Кабинеттен оқтай атылып, алдынан шықтым. «Жұмыста болғаның жақсы болды ғой. Жүр, кабинетіңде әңгімелесейік»-деді. «Бородулиха ауданынан неше күдіктілер мен айыпталушылар бар?» – деп сұрады генерал. «Арнайы бұйрыққа байланысты тергеу изоляторына қамалғандар алфавитпен тіркеледі, жолдас генерал. Сондықтан олардың санын кесіп айту қиын»-дедім. «Қамаудағыларды қала, аудан етіп бөліп, тіркесе қалай болар екен, а?»-деп темекісін тұтатып жатып, -«Бородулиха ауданындағы бір елді мекенде ауыр қылмыс жасалып, бір апта болды, ешқандай «зацепка» болмай жігіттердің төккен тері заяға кетіп жатыр. Осында қамауда жатқан «бородулихалықтардың» бес-алтауымен жеке-жеке сөйлесейін деп келдім. Соны ұйымдастыр»- деді генерал. Келген шаруасы біткен соң далаға шықсақ, жер-жаһанның бәрі ұлпа қарға оранып қалыпты. Сүттің бетіндегі көбіктей болып, үлбіреп жатыр екен. «Волга» көлігі жарық құралдарын қосқанда жауған қардың беті жарқ-жұрқ етіп, түрлі-түске бояна мың құлпырып, көздің жауын алды. Көлікке отырып жатып Мұрат Дүйсенбіұлы: «Қансонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға, – дейді Абай» – деп маған жымия қолын ұсынды. Сағатқа қарасам түнгі бір жарым болған екен. Ертеңіне түске таман генералдың өзімен тіке жалғасқан телефон шыр ете қалды. «Әлихан, түндегі жұмысымыз жақсы нәтиже берді. Сол қылмысқа қатысы бар күдіктілер құрықталды. Оның ашылатынына енді ешбір күмән жоқ. Рахмет» – деді көтеріңкі дауыспен генерал Қалматаев.
Мұрат Дүйсенбіұлы Семей облыстық ішкі істер Басқармасын бес жыл басқарды. Осы жылдар генерал Қалматаевтың «Дер кезеңі» немесе «Деген шағы» болды десем ақиқаттан алыстамайтын шығармын. Танымал тұлғаның қасында жүрудің өзі бір тәлім-тәрбие мектебі ғой. Жүріс-тұрысы, сөз саптауы, әзіл-қалжыңы, берер кеңесі, айтар ақылы, қызмет тәсілдері сияқты құнды қырларын бойыңа сіңірсең ешбір зияны жоқ, тек пайдасы мол. Ішкі істер органдарында тоқсанның, жарты жылдықтың, тоғыз айдың және жылдың қорытындысын талқылайтын жылдар бойы сіресіп қатып қалған «оперативное совещание» атты жиын бар. Уақытты текке өткізудің таптырмас құралы. Осы шараға генерал Қалматаев жан бітірді. Алдында баяндаманың дайын мәтіні жатса да, қағазға қарамай еркін сөйлейтін. Тұжырымдары түсінікті, ойлары астарлы, мақал-мәтел араластырып, екі тілде көсіле, күн тәртібінің тақырыбын тереңнен қозғап, жинағандарды аузына қарататын. Баяндамасында статистиканы өте аз қолданатын. Пәлен пайыз өсті, төлен пайыз төмендеді дегендерді жаны сүймейтін. «Мүлкі ұрланған жәбірленушіге, талтүсте тоналған адамға сенің «процентің» түкке қажет емес. Ұрыны неге ұстамадың, қарақшыны не себеппен құрықтамадың? Сен осыған жауап бер!» -дейтін еді генерал Қалматаев. Жарыссөзге қатысқандырды да шектен шығармай, жөнге салып, тізгінді босатпайтын еді. Кейде тосынан сөзге араласып, бір мысалмен немесе бір оқиғаны айтып, жиылған жұртты қыран-топан күлкіге қарқ ететін. Кезекті келелі жиында аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы айта-айта жауыр болған жетіспеушілікті тілге тиек етіп айта бергені сол еді, Мұрат Дүйсенбіұлы: -«Сен неге осыны орайы келсе де келмесе де айта бересің?» – дегенде, әлгі бастық:-«Жолдас генерал, жыламаған балаға емшек бермейді ғой»- деді. «О-о-ой бауырым-ай, әңгіме сол жетіспеушіліктің барында емес, емшектің жоғында болып тұр ғой. Емшек жоқ!»-деп елді бір күлдіріп алды. Тағы бір жиналыста өз өмірінде болған жағдайды мысал ретінде айтып берді. «Осыдан бір-екі жыл бұрын бес-алты күнге Алакөлге бардым, – деп бастады әңгімесін генерал,- Көлдің іргесіндегі ауылға қонаққа шақырды. Ауылдың ардагер ақсақалдарының біразы жиналыпты. Біз барған үй бие сауып, қымыз ашытады екен. Ет желініп болған соң, гу-гу жарасымды әңгімемен қымыз ішуге кірістік. Сары қымызды сапырып, сол үйдің келін-ау деймін, бір келбетті келіншек құйып беріп отырды. Қымызға қызара бөртіп алған ақсақалдармен қашанғы отырайын, кетпекші болып солардан рұқсат сұрап тұрмақшы болғанымда қымыз құйып отырған келіншек тағы бір кесе қымыз ұсынды. «Ой, қалқам, әңгімеге алданып, 4-5 кесе ішіп қойдым ғой деймін. Рахмет, шырағым, – деп едім, жаңағы келіншек бет-аузы бүлк етпей,-«жоқ, аға, сіз тура 7 кесе іштіңіз дегенде, үйдегілер ду-у күлді емес пе»,- деді де, мінберде тұрған кісіге қарап, -«сен үш минут сұрап едің, айтарың көбейіп тура жеті минут сөйледің. Келесі жолы дайындалып кел»-деп орнына отыруға рұқсат берді.
Мұрат Дүйсенбіұлы облыстық ішкі істер Басқармасында бастық болған жылдары Семейде республикалық маңызы бар алқалы жиындар, семинарлар жиі өтіп тұрды. Көп ұзамай ол кісі кәсіби саяси қызметкерден қол бастаған білікті басшы болды. Қылмыспен күресу, заң бұзушылықтың алдын алу сияқты бағыттардағы көрсеткіштер тұрақталды. Жеке құрамның әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту жолында Мұрат Дүйсенбіұлы аянған жоқ. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы тапшылық пен жоқшылықтың әмірі жүріп тұрған кезеңде амалын тауып көп пәтерлі үй салдырып, баспанаға мұқтаж қызметкерлердің біразының тұрмысын түзеуге қолқабыс етті. Генерал Қалматаевтың сол жылдардағы ең сүбелі табысы ол – Семей өңіріндегі милиция қызметкерлерін халыққа жақындатты, халықтың милицияға сенімін күшейтті. Бұл айтуға жеңіл, әрине. Оңайлықпен келген бедел емес. Ұйқысыз түндердің, дамылсыз күндердің, төгілген тердің, табанды еңбекқорлықтың нәтижесі деп білу керек.
Генерал Қалматаев екі рет Жоғарғы совет депутаттығының сайлауына түсіп, екеуінде де қарсыластарына дес бермей жеңіп шыққан адам. Тәуелсіз мемлекетіміздің бірінші кәсіби парламент Комитет төрағалығына тағайындалған бірінші милиция генералы. Төрағалықты да балама сайлауда жеңіп алды. Еліміздің егемендігінің алғашқы жылдарында, жоғарғы биліктің заң шығаратын тармағының демократиялық жолмен дамуына елеулі үлес қосқан абзал азамат, танымал қоғам қайраткері.
Мұрат Дүйсенбіұлын парламенттегі жаңа қызметіне шығарып салу рәсіміне арналған салтанатты жиналыс 1994 жылдың 4-ші мамырында өтті. Маған сөз берілді. Жиынды жүргізіп отырған Басқарманың жаңа бастығы милиция полковнигі Г.Е. Цымбалдан 10 минут уақыт сұрадым. «Сөйлейтіндер көп. Бәріне 2 минуттан берілген» дегені сол еді, тығыны шығып, толып отырған клубтағы халық «сөйлесін, сөйлесін» деп маған қолдау көрсетіп жатқанда, мен сахнада тұрған мінберге жүгіріп шықтым( жиында сөйлеген сөзім жеке мұрағатымда сақтаулы тұр). Мен, әрине, бар өнерімді салып, жан-жақты қазақша-орысша дайындалдым. Толқи сөйлеп тұрсамда залда отырғандардың көздері бірде жасаурап, бірде жым-жырт бола қалып, бірде ду күлкіге батып, тербетіліп отырғанын байқадым. Сөзім бітіп, сол жағыма қарасам, сахнада тек қана өзіне тән, сән жүрісімен алшаң басып, маған қарай Мұрат Дүйсенбіұлы келе жатыр екен. «Әлихан, үлкен рахмет. Қызметің жемісті болсын, айналайын», – деп мені мейірлене құшақтағанда, бүкіл жан-дүнием елжіреп қоя беріп еді.
Сол сәттер ешқашан ұмытылмақ емес. Ұмытылмайды да.
Әли-Хан Омарбеков, отставкадағы полковник.
Семей қаласы.
P.S. Осыдан аттай отыз жыл бұрын Қазақ ССР-і ішкі істер министрлігінің саяси басқармасының бастығы ол кезде полковник Қалматаев Мұрат Дүйсенбіұлы 50 жасқа толып, көп ұзамай Ұлы октябрь социалистік революциясының 69 жылдығының құрметіне және 10-шы қараша Советтік милиция күні қарсаңында ССРО Министрлер Советінің арнайы қаулысымен генерал-майор атағына ие болды. Ол кезде ондай атаққа еңбегі сіңген адам ғана лайықты болатын. М.Д. Қалматаевтың мерейтойына және алған атағына орай құттықтау хатты облыстық ішкі істер басқармасының басшылығы маған тапсырған еді. Мен жазған мәтін ешбір түзетусіз баспаханада басылып, Алматыға кеткен болатын. Мына мақаланы генерал-майор Қалматаевтың 80-жылдық мерейтойына дайындап жүр едім. Амал қанша, биыл маусым айында Мұрат Дүйсенбіұлы бақилық болып кетті. Сонда да болса, жариялауды жөн көрдім.
