«Истина познается в сравнении» -дейді орыс мәтелі. Қазақ халқының түп-тамырын барлаудың оңтайлы бір тәсілі – көрші халықтардың түп-тегіне көз жүгірту (Қазақстан – аралдағы мұхит емес қой, сондықтан айнала көршілес халықтармен көргені бір, тарихы мен тағдыры ортақ).
Күншығыстағы туыстас, тамырлас халықтар – қырғыз бен ұйғыр (тарихнама солай дейді). Ұйғыр – осыдан 2,5 мың жылдай бұрын Ғұн одағына кірген халықтың бірі (Қытай дерегі бойынша – Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ т.б. тайпалардың «төбе» көрсеткені де шамамен осы кезең). Ал Қырғыз – егіз қозыдай туысымыз. Бұл халықтың Енисей-Енесайдағы мемлекеті Оңтүстік Сібірдегі елдік құрылымдардың іргелісі болған. Оған Қырғыз мемлекетінің өзінен әлдеқайда ірі Ұйғыр қағанатын күйретуі ( 840 ж) айғақ. Бұл қырғыздар үшін «ұлы» оқиға болған. Мәселен, әйгілі «Манас» дастанының алғашқы тараулары осы оқиғаға орай дүниеге келген!.
Күн Батысқа да көз тастайық. Белгілі ғалым А.Аманжолов бауырлас башқұрт халқының түп-тегін алтай-орал тілдерінің білгірі Жалил Кейекбаев (башқұрт халқының біртуар ғалымы) зерттегенін айта келіп, осы ғалымның «көне башқүрт тайпалары орхон-енисей жазба мұраларын жасаушылармен… осыдан 4000-3500 жыл бұрын қол үзген» деген тұжырымын келтіреді. Және «бұл болжамның дұрыстығын соңғы лингвистикалық, этнографиялық һәм археологиялық ізденіс олжалары дәлелдеп беріп отыр» – дейді («Ана тілі», 26 желтоқсан, 1991). Бұл Қазақия үшін аса құнды дерек екені айтпаса да түсінікті. Сонымен, көрші жұрттардың тарихымен салыстыру тәсілі қазақ этносының тамыры тереңде екенін аңдатады.
Сөз басында «Қазақия» деп Көшпелілер кеңістігін атауға келіскенбіз. Енді осы кеңістіктегі «өзге халықтар» проблемасына ат басын бұрайық. Алдымен анықтайтынымыз – оны «көшпелі емес этностар мекендеді ме? деген сұрақ.
Ресми тарихтың «иә» дейтіні (беті бүлк етпей) бар. Бұл орайда, әлбетте, «савромат-сармат» деген тайпаларды көлденең тартады. Өздерін «иран» атаған (түркіше – «алан» боп кеткен) осы тайпалар Кавказ тауының теріскей етегін мекендепті (қазіргі осетин халқының арғы бабалары). Ирантілді (парсытілді) әлемнен жырылып қалған жартылай көшпелі осы «иран-алан» айналасына бөрідей тиіп тыныштық бермеген сыңайлы. Ақыры, Түркілер олардың негізгі бөлігін сонау Каталонияға (қазіргі Испаниянын бір аймағы) қуалап тастап, азар құтылады.
Гәп мынада – алан жұрты теңіздей телегей Түркілер арасындағы құртымдай бір «арал» сияқты. Қазақы түрде айтқанда «арпа ішінде бір бидай». Осыған қарамастан оның тарихы айрықша дәріптелгені несі? «Түйедей» етіп жазылады-ау, тіпті. Нәғып тарихшылардың бүйрегі бүйтіп бұрыла қалған? Кереметтей құпия жоқ. Біріншіден, сарматтар Абай сөзімен айтқанда «үндістан тарапынан» (Шығыс Европаның басқа да отырықшы жұрттары сияқты) толқынып келген. Бастысы, бұл да емес. Европалық тарих ғылымы қашанда «бөліп ал да, билей бер» идеологиясына қызмет қылған. «Савромат» сияқты ілгешектердің не үшін қажеттігі, міне, осыдан-ақ түсінікті. Қысқасы, «кең иықты жауынгер халық» – аландар Орал мен Дон арасындағы селеулі Даланың шын қожасы болған ба? Әлде осы іспетті тұжырымдарға саясаттың сызы, жасанды тарихтың елесі деп қарағанымыз жөн бе?
Өз басым екіншісі астына қол қоямын. Тау ешкісі түзде, орман тағысы жазықта, теңіз балығы өзенде өмір сүруге бейімделмеген (Алланың жаратуы солай). Сондықтан жалғыз аландар ғана емес, басқа ортаға бейімделген этностардың қай қайсы болмасын Сары Далаға «әмірін жүргізді», «ірге тепті, қоныстанды» дегенге саятын ой-пайымдарға еріксіз сақтықпен қарайсың. Мысалы, көшпелілерді Ұлы Даладан парсы, славян, немесе қытай-тектес тайпалар ығыстырды, түрді, қуып тастады-мыс деген топшылауға, мейлі академик айтса да, сенбеңіз. Өйткені, бұлар сары қымыз сапырмаған, жүн, киіз баспаған, киіз үйде тұрмаған, түйеге «шөк» деп көрмеген түбі отырықшы халықтар ғой. Көрнекті тарихшы Л. Гумилев саясаттың тарихтағы теріс ықпалын жиі айтады. Мысалы, қытай жылнамаларында өтірік пен шын әрдайым қатар жүреді деп әлденеше рет ескертеді.
Қорыта айтқанда, Көшпелілер кеңістігіндегі «басқа халықтар» проблемасы мұқият қарауды талап етеді. Әйтпегенде, «бармақ тістеп» қалу оңай. Мысалы, жаңағы «алан тарихы» Скифтер мен Ғұндар байланысын жасанды түрде үзіп, екі мәдениет арасын 4-5 ғасырға ажыратып тынды (Территорияны бөлшектеу тарихты бөлшектеуден, яғни санадағы сызаттан басталатыны анық).
Соңғы айтар жай – өзге Түркі тілдес әлем және Қазақия арасы туралы.
Оғыздар және Қазақия. «Тоғыз-оғыз» аталған қалың елдің атамекені – Каспий теңізінің төңірегі. Бұл тарихтан мәлім. Теңіз «Хазар» немесе «Азар» аталған. Бұл термин мысалы «Әзербайжан» этнонимінің төркінінде сақталып қалды. Әзербайжан елінің Еділ бойындағы Хазария мемлекетімен бірлігі бар-ды. Бұл тұтастықты әлгіде айтқан «тентек» халық – алан жұртының «әлегі» үзіп кеткен. Қысқасы, үш оғыз – әзербайжан, осман Түркі және түрікмен қанаттас өрбіген және астын сызып айталық – Отырықшы Һәм Көшпелі кеңістіктер аралығын жайлаған. Сондықтан осы екі әлем байланысына қызмет еткен халықтар.
Міне, қызық – Селенга, Орхон жазбаларының бір тобы оғыз тілінде жазылыпты. Бұл оғыз тілі мен мәдениетінің ықпалы ма, әлде оғыздар сол алыс шалғайға да жеткен бе? Анығы сол – қыпшақ пен оғыз біте қайнасқан, сонымен қатар тұрмысы, әдетімен дара халықтар. Оғыздан гөрі бір қадам жақын қарақалпақ халқы туралы қазақтың ескі сөзі бар: «анасы-түрікмен атасы-қазақ» – деген. Қазақтың тағы бір мақалы: «Сарт – садағам, өзбек – өз ағам» ғой. Ендеше Өзағамызға да сәл айналайық, көне туысымызды аттап өтуіміз жарамас-ты.
Сарт елі және Қазақия. Сырдария өзені «Яксарт» аталған қадым заманда Түркілер ішіндегі отырықшы халық – ұйғыр жұртының бір бөлігі қос Дария арасына қоныстанған, жергілікті тәжіктермен аралас-құралас тұрған көрінеді. Осымен, «Сарт елі» пайда болған. Сарт елі ғасырлар бойы сан алуан Түркі тайпаларымен толыға берген. Мысалы, М.Тынышбайұлы: «Х-ғасырда Аму мен Сыр арасы (Мауренахр) қаңлы-оғыздарға толып кетті» деп көрсетеді. (Дала жұрттарын сіңіру мүмкіндігіне қарап – екі өзен арасындағы халықтың ұлттық сипаты тым ертеде-ақ қалыптасқанын аңдауға болады. Түркі тілінің «шағатай» диалектісі – сөзіміздің айғағы. «Өзге халықтар» деген шағын шолуымыздан шығар қорытынды – Қазақияға «отырықшы» немесе «отырықшылыққа бейім» жұрттардың бірде-бір бөлігі «қосылып», «сіңіп» кетпеген. «Толқыну» процесі тек кері бағытта жүрген. Бұлай дегенде, ақылың таң қалатыны – апыр-ай, Дала потенциалы қалайша сарқылмаған?
Асан Омаров, ғалым. Семей қаласы.
