ЕЛДІК САНА ФИЛОСОФИЯСЫ

Қазақ елі – мәңгілік.

                                     Автор

 Елдік сана өлшемі – Қа­зақ елі мәңгілік деген ұғыммен анықталмақ. Бі­рақ осы идея­ның жүзеге асуының технологиясы қалай де­генде, кімдерге ұқсап елімізді мәңгілік етуіміз қажет дегенде үлгі іздеушілік те бар. Менің ойымша, үлгі іздегеннен гөрі, өркениетті ел­дердегі үрдістерді сабақ ретінде алып, өз жо­лы­мызды анықтасақ деген ой дұрыс­тығын Қа­зақ­станның өзіне тән өркениеттік тыныс-тір­шілігі анық байқатып келеді.

Араб елдерін­де­гі үрдісті үлгі ретінде ала аламыз ба? Вес­терн­­дік не дәстүршілдік қайсысы бүгінгі қо­ғамда доминанттық жағдайда?! Дәстүршілдік қоғам­ның қуаты қандай? Дәстүрлі қоғамдық үр­дістермен өркениеттік межеге жете аламыз ба?

Жаңа жол – қазақстандық жол, ол қандай болмақ? Шетелдіктер айтып жатқан қазақ­стан­дық жол, ол қандай жол? Еуразиялық өлшем нендей мақсат-мұраттарды  аша алмақ. Ойлану керек.

Қазақ халқының отар­шылдық идео­ло­гия­сынан азат болғаны­на небәрі 15 жыл. Бұл мерзім ішінде елдік са­наның қалыптасуы оның кемелденуі, әри­не оңай шаруа емес. Генри А. Киссинджер Ли Куанның “Синга­пурская история: из “третьего мира” – в “первый” ” (1965-2000) деген кітабына жазған алғы сөзінде: “Многие постколониальные государства не имеют по­доб­ной истории”, дейді. Бұл кісінің “подоб­ная история” деп отырғаны батыстық дәстүр­дегі мемлекеттілікті айтып отыр. Бұл мәселе­де біздің Сингапурдан өзгешелігіміз бар, ол – қазақтардың үш ғасырдан аса мемлекеттік тәжірибесі болғаны, әрине ол батыстық үлгіде емес, ол кезде батыстық мемлекеттіліктің үлгі болатын да жағдайлары шамалы болатын. Біз сондықтан бүгінде “қазақстандық жол” деген түсінікті отандық білім жүйесіне енгізуіміз қажет, ол туралы Прези­дент Еуразия универ­ситетінің студенттері мен оқытушылары алдында оқыған лекциясынан кейін қойылған сұрақтарға жауап бергенде, шет елдік маман­дар­дың “қазақстандық жол” туралы айтып жатқандарына тоқталған еді. Әлемдік саясат­керлер ескі түсінікпен Қазақстанды да “үшін­ші елдер” тізіміне қосуда. Негізінде біз қазір “дамушы елдер” қатарындамыз. Дамушы ел деген сөз болашағы бар мемлекет деген ұғым­ды береді. Оның көрсет­кіштерін Нұрсұлтан Назарбаев өз лекциясында былайша түсіндір­ді. 2010 жылға қарай біз жан басына келетін ІЖӨ-ні 700 долларға дейін, ал сатып алу қабі­летінің паритеті (СҚП) бойынша 1500 дол­лар­ға дейін арттыру көзделіп отырғанын айтты. “Таяудағы үш жылда Қазақстан білім бе­руге арналған мемлекеттік шығындарды ұлғай­туы тиіс, олар ІЖӨ-нің 4,1%-ынан кем бол­мауы керек. Үстіміздегі жылы мемлекеттік бюд­жеттен білім беруге 344 млрд. теңге жос­парланған” (“Егемен Қазақстан”, 27.05.06).

Мысалы, Ли Куан жоғарыда аталған кітабында жазғандай, Сингапурдың ІЖӨ-сі әр адамға 1959 жылы 400 америкалық доллар болса, 1990 жылы 12.200 долларға, ал 1999 жылы 22.000 долларға, бүгінгі күндері 30.000 долларға жақындап отыр. Шикізат байлығы жоқ Сингапур тіптен құм мен ауыз суды Малайзия мен Индонезиядан тасыған. Сонда жоғарыда келтірген биік нәтижелерге бұл ел қалай жеткен? Міне, осы мәселе бізге, қазақ­стандықтарға ой салатын жағдай. Біздің жағдайы­мыз табиғи байлық және де өзге мүмкіндіктерімізді қоса айтқанда Сингапур­мен тіптен салыстыруға келмейді. Ендеше не­ге бұл елден қалып отырмыз, меніңше, мә­се­­ле білім беру жүйесіне, ғылымға және техно­­логияға қатысты. Елімізде білім беру жүйесінен социализм шықпай отыр. Социалистік түсінік білім жүйесіндегі басты бөгет.  Осы мәселені Президент Нұрсұлтан На­зарбаев өте терең мағы­налы мәнде қойып отыр. Елбасының профессор ретінде университет  ұжымы алдында лекция оқуы  үлгі болатын бастама.

 Қазақ елі мәңгілік деген формула, отандық ғылым жүйесіне тың тұжырымдар жасауды қажет етуде. Ол тың тұжырым елдік сана туралы болмақ. Елдік сана деген не? Ел болу дегеніміз не деген сауалдар отандық филосо­фия­ның жаңа тұрпатын қалыптастыруға бастайтын нышандар.

Мен бұл жерде ұлттық дегеннің орнына отандық деп арнайы айтып отырмын, осы мақалада айтылар ойдың не­гізгі арнасы да осы мәселе төңірегінде өрбімек.Сонда ұлттық философия орнына отан­дық философияны қолданғанда біз нендей мәселелерді нысанаға алып отырмыз. Тарқа­тып айтып көрейін. Алдымен, негізгі шын­дықты немесе  қазіргі за­манды зерделеп алсақ, басты мәселе айқындалмақ. Ол 15 жылдық тарихы бар Қазақстан Респуб­лика­сы, Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелері болған 191 елінің бірі. Қазақстан – дербес мемлекет. Бұл әбден түсініп алатын керемет тарихи жағдай. Қа­зақстан Республикасы мемлекет ретінде өзіне тіке­лей қатысты мемлекеттік істерді негізінен шешкен. Ол әлемнің түгел дерлік елдерімен тікелей дипло­матиялық қарым-қатынас орнатқан. Мемле­кеттік сим­вол, рәміздері анықталған. Қос палаталы Пар­ламент жүйесі қалыптасқан. Елімізде бірнеше рет Президент, Парламент және мәслихат сайлаулары өтті. Демек, Қазақ елінде мем­лекеттік құрылыс негізінен құрылған, нарық­тық қатынастарға, адам құқы мәселелеріне заңдар жүйесі жасалып, кеңістікке, өріс ашылған. Ендігі жердегі, мәселе солардың нығаюы, сапалық түбегейлі өзгерістерге түсе беруі. Әрине, одан шығатын мәселелер ел ішінде талас пікір, келіспеушілік, тіптен оппози­циялық блоктар құруға дейін бастап отыр, менің­ше, бұл демократиялық, либерал­дық үрдістің қа­лып­ты жағдайлары. Осындай мемлекетіміздің онто­ло­гиялық болмысы жаңа тұрпатты философияны, тың жүйеге негіздел­ген гуманитарлық, қоғамдық білімдер жүйесі­нің қалыптасуын қажет етеді. Ол қандай мәселе­лер дегенге келетін болсақ, бірін­шіден, ұлт мәсе­лесінің осыдан 15, 20 жылғы бол­мысы мүл­дем өзгерген. Ұлт мәселесін туғызатын – отар­шылдық идеологиясы және саясаты. Кеңес­тік империя отаршылдықтың жаңа түрін – коммунистік режімдік түрін тәжірибеде де, тео­рияда да шебер жүргізе білді. Қазақ ССР-ін заң жүзінде мемлекет ретінде мойындай оты­рып, оған өздеріне (комму­нистерге) қажетті шектеу­ліліктерді қоя білді. Мұндай жағдайда ұлт мәселесі тұншыға бастады. Ұлтқа саяси, рухани еркіндік берілмеді. Дін, тіл мәселелері дертке айналды. Сондықтан егемендікке жет­кен­ге дейін ұлт мәселесі халқымыздың негізгі мәселесі болды. Сол үшін орасан жұмыстар атқарылды, құрбандықтар болды. Айта берсек, ондай істер жеткілікті, мысалы 1916 жылғы Амангелді, Бекболат, т.б. бастаған ұлт-азаттық көтері­лістері, Алаш қозғалысы, 20-30-шы жыл­дардағы аштық, 30-шы, кейін 50-ші жылдарға жалғасқан репрессия. Сонда репрессияға ұшыраған халқымыздың аты аталып жүрген асыл ұлдары ғана емес, халықтың азаттық идеясы еді. Ком­мунистік режім халқымыздың азаттық идеясын, яғни, ел болу идеясын репрессияға салған еді. Ел болуға кеңестік замандағы саяси, рухани ұмтылыс, 1986 жылғы Алматының Брежнев алаңындағы жастардың көтерілісі болатын.

Михаил Горбачев бастаған “қайта құру” сая­саты кезінде либерализмге мүмкіншілік туа бас­тағанда көрнекті журналист, қоғам қайрат­кері Сағат Әшімбаев жүргізген “Қарыз бен парыз” телехабарларында ел болу идеясы өте екпінді көтерілді. Бұл кезде ұлт мәсе­лесі қайнап тұр еді.  Кейін қызметтен кеткен соң Михаил Горбачев журналистерге берген бір сұхба­тында, менің саясатымда екі кемшілік болды, бірі — ауыл шаруашылығына жете көңіл бөлінбеді, екіншісі — ұлт мәселесіне тиісті деңгейде мән бе­рілме­ді дегені шындық еді. Ұлт мәселесі бом­ба болып жарылып, коммунистік режімге негіз­делген СССР деген алып империяның тас-тал­қа­нын шығарды. СССР тарағаннан соң да, көп кейін ұлт мәселесін түсінбеген немесе түсінгісі кел­мегендер СССР-дің тарағанына таң қалыс­ты.

Таң-тамаша қалатын ештеме жоқ, ұлт­тық жағынан құрама  империялар күндердің күнінде ыдырап тынатыны тарихи тәжірибеде сан рет қайталанған.

Ұлт мәселесін үнемі отаршылдық туды­рады. СССР-дің ыдырауымен, тәуелсіз мем­лекеттер пайда болуымен ұлт мәселесі сапалық  өзгеріске түсті. Енді ол ұлт мәселесінен елдік мәселеге ауысты, өтті. Ұлт мәселесін тудырған отаршылдық жойылды. Ендігі жерде ұлттық сана елдік санаға ұласты. Осы сапалық өзгерісті қоғамда түсінбеушілік аңғарылды. Кей аза­маттар өз сөздерінде, жазған­дарында, біздің тәуел­сіздікке жеткен ел екенімізді ұмытып кетеді. Тәуел­сіздікке дейінгі әңгіме мазмұны бір басқа, тәуелсіз­дікке жеткеннен кейінгі әңгіме маз­мұны бір басқа емес пе? Тәуелсіздікке дейін­гі арман жеке ел болу, яғни саяси тәуел­сіздікке жету еді ғой. Ал саяси тәуелсіздік жарияланғаннан кейінгі арман болатын нәрсе елдің мәңгілігі, баяндылығы, тұрақтылығы, өркениеттігі емес пе?!

Әрине, біз егемендік тарихымызда  бір қиын­­шылық болғанын естен шығармауымыз ке­рек. Оның мәнісі бізге тәуелсіздік пен на­рықтық қатынастар бірге келді. СССР-дің империя ретінде ыдырауының басты факторы деп, жоғарыда ұлт мәселесін айттық, сонымен бірге бұдан қуаты кем соқпайтын екінші  фак­тор болды, ол СССР-де нарықтық қатынастар­дың болмауы, яғни жоспарлы халық шаруа­шы­лы­ғының болуы, ол әлеуметтік-саяси кеңістік­ке жол ашпайтын саясат еді. Демек, тәуелсіз елдерде, нақтылы Қазақстанда да нарықтық қатынастарды тәуелсіздік идеясынан да жоғары қоятын күштер бар еді, олар  ұлт мәселесін аттап өтіп, өз жолдарымен кетті. Тіптен, оларға ұлт мәселесіне қатысты істер кедергі болып та көрінді, олар өздерінше демократиялық үрдіс­тер­дің жақтастары болып көрініп, ұлтқа қатысты істер ысырылып қалды. Қиындық осы тұста туындай баста­ды, оның үстіне нарықтық қатынастарға кіре алмай сырт қалған көпшілік те қазақ қауымы болды. Жағдай қатерлі сипат ала бастады, құдай сақтап, біздер өзге елдерде болған аса ауыр қиыншылықтан, ең бастысы қантөгіссіз, аман шықтық. Бірақ ұлттық құн­дылық­тарды насихаттау ісі қарқынды болмады, себебі о баста ұлтшылдық идеясы өріс ала алмады. Ұлтшылдыққа әлі саяси теріс көзқарас болды, оны ұлттық экстремизммен шатастыру да болды. Алдыңғы қатарға таза демократиялық үрдістер ісі шықты да, оның ұлттық мазмұны еске алынбады, жағдайдың осылай болуы, сірә сол кезде осы істі нақтылы түсіндіретін теория­ның болмауынан мәселе өріс ала алмады. 1991 жылдан бергіде елімізде екі бағыт өрбіді: бірі — нарық қатынастарына еніп алған “жаңа қа­зақтар”, екіншісі — тәуелсіздікті насихаттаушы ұлтшылдар, зиялы қауым. Ал саяси билік ба­сындағылар мемлекетті басқару ісімен айна­лысты, ол түсінікті жағдай еді. Әркім өз ісімен айналысқаны жөн. Тәуелсіздік алған елге, ең басты мәселе  мемлекет ісі болатын. Олай бол­ма­ғанда саяси тәуелсіздік жоқ. Саяси тәуелсіз­дікті нығайту, яғни мемлекет ісін жүргізуде, біздердің табысымыз мол болды. Егер ондағы кемшілік болса, оны теріп алып айтушы оппо­зиция бар. Мәселе рухани тәуелсіздікте, ол қо­ғам­ға қатысты мәселелер. Бұл кемшіліктің дені зиялы қауымның қабілеті, түсінігі, көзқарасы, біліміне қатысты болды.

Өткен 15 жылдық тарихымызды ұлттық санадан елдік санаға өту, ұласу жылдары деп қабылдауымыз қажет. Біз қазақ ұлтынан Қазақ елі болып қалып­тастық, өз мемлекетімізді орнат­тық, оның іргетасы, иншалла, мықтап орнықты, енді ел болу саясатын қар­қынды жүргізуіміз қажет. Бұл істе Президент тіптен қуатты идея ұсынды, ол Қазақ елі әлемдегі елдердің санатында ғана болып қалмай, бәсекеге қабі­летті елу елдің қатарында болуымызды мемлекеттік міндет деп анықтады. Бұл істе бәрі мемлекетке қатыс­ты емес, ендігі жерде әңгіме салмағы қоғамға ауысуы заңды. Қоғам, өткен адамзат тарихына зер сала қарап отыр­сақ, үнемі мемлекет ырқында бола бермеген, оның ең айғақты көрінісі, кешегі алып кеңестік импе­рия­ның ыдырауы немесе Югославияның бүгінгі  күнге дейін ыдырап жатуы. Неге олай болды, оның басты себебі қоғам өзіне өзге мемлекеттік өлшемді қажет етті. Осындай жағдайда Ленин атап айтқан “мемле­кеттік машинаның” парша-паршасы шығады. Рево­лю­ция деп ұрандаған большевиктер ресейлік мем­лекеттік машинасын бұзды, қиратты, кейін келе ком­му­нистік қатаң режімге құрылған кеңестік мемле­кеттік машинаны қоғамдағы қозғалыстар аз уақыт ішін­де тас-талқанын шығарды. Реті келгенде айта ке­тейін, кеңестік империяның мемлекеттік ма­шинасы­ның саяси, идеологиялық, мәдени бағдарла­ры айқын, анық әрі нақтылы болатын, соған қара­мастан қоғам ішінде “жарылыс” болды. Ол жары­лыстың үш тағаны бар еді: жеке меншіктің жоқтығы, ол жеке адамның еркіндігін шектеді; демократияның немесе либера­лизм­нің болмауы, ол ұлт мәселесін тұйыққа бастады; және дін атаулының қоғамнан аластатылуы, ол адам­ның табиғи болмысына кері әсер етті, адам өз бол­мысында бола алмай, өзге халге, жасанды жағдайға түсті.

Бүгінгі қазақ (қазақстандық дей беріңіз, – Ғ.Е.) қоғамында қоғамдық пікір үстемдігін меңгеріп алуға тырысушылықта, менің ойымша, екі негізгі мәселе бар. Бірінші мәселе дінге қатысты.

Біздегі жағдайға келсек, Конституциямызда Қазақ­стан Республикасы  зайырлы мемлекет деп анық­талған. Бұл мемлекет пен діннің қарым-қатынасы мәселесіндегі теория мен тәжірибеде қолданылатын басты принцип. Демек, дін және діндер үрдісі мәселелерінде ұстанатын прин­ципіміз зайырлылық. Бұл принцип білім беру саласында сақталуда. Зайырлы оқу орындары діни оқу орындарынан бөлек. “Зайырлы мемлекеттің” не еке­нін анықтама, энциклопедиялар арқылы, яғни түсінік негізінде түсіндіруге болады, ал заң жөнінде  қалайша айтпақпыз. Интернет беттерін парақтасақ, зайырлы­лық мәселесі, бүгінде Ресей, Украина елдерінде талқыланып, алуан түрлі пікірлер айтылып жатыр. Сөз орайына қатысты айта кетейін, зайырлы мем­лекеттің атеистік классикалық түріне кеңестік мемлекетті айтуға әбден болады. Бұл мемлекет шын мәнінде дінді (шіркеуді) мемлекеттік істен мүлдем аластатты, демек, бізге бұл жолға түсуге болмайды. Ол теріс бағыт болатын.

Біздің түсінігіміздегі зайырлы мемлекет мазмұны жағынан құқықтық, демократиялық болғандықтан ол дін өрісіне мүмкіндік беретін мемлекет. Мәселе, осы мүмкіндіктің сапалық мөлшерінде. Соны заң арқылы нақтылы анықтау мәселеге айналып отыр.

Зайырлы қоғамда зайырлы азаматтар болуы табиғи жағдай. Олар, зайырлылар кімдер, атап айтсам, мемлекеттік, саяси жүйедегілер, журналистер, ғалымдар, білім беру саласындағы мұғалімдер, оқу ісін ұйымдастырушылар, ең соңында өзін зайырлы деп санайтын азаматтар.

Зайырлылық дегенде басын ашып алатын жай, ол теократия мәселесі. Осы мәселе туралы америкалық  ислам танушы Бернард Луэйс былай дейді: “Теок­ратия – это государство, в котором власть принад­лежит церкви, т.е. духовенству. Ясно, что в этом смысле ислам не является и не может быть теок­ратическим. В исламе нет церкви и нет духо­венства, как с теологической точки зрения, потому что в нем нет духовной должности или духовного посредни­чества между Аллахом и верующим, так и учреди­тельской, потому что здесь нет епископов и иерар­хической власти религиозных деятелей” (Выс­тупле­ние проф. Бернарда Луэйса на международном кол­локвиуме ЮНЕСКО 7-10 декабря 1982 г. в Париже).

Исламда діни билік пен саяси (мем­лекеттік) билік, әуел бастан бір болған, бірге қалып­тасқан. Исламның осы ерекшелігін біз шіркеудің мемлекеттен ажырату принципімен түсіндіріп келеміз.  Шіркеу бір басқа, Мешіт бір басқа. Екеуінің діни билікке және мемлекетке деген түсініктері де басқа. Христос – адам, бірақ Құдай, ал исламда адам баласы Құдай бола алмайды. Бір сөзбен айтқанда, исламдық тұрғыда “зайырлылық” деген түсінік жоқ. Зайырлылық батыс өркениетінің өлшемі. Зайырлы­лықтың жоқтығы ислам әлемін түсінбеушіліктің негізі, ол бір, екіншіден, зайырлылықтың жоқтығы, одан зайырлылық талап еткенде архетиптік әр пиғылдағы көріністердің бой көрсетіп қалуы аңғары­лады. Осы психологиялық  халді батыс саясаткерлері “исламдық фактор”, “исламдық терроризм”, “ислам­дық экстремизм” деп сан-саққа жүгіртуде. Батыс үшін исламдағы өзіне түсініксіз жағдай – қауіп.

Бұл мәселеде бізге Түркия елінің тәжірибесі жақын. Себебі, ол еуропалық ел және де біз мемлекет пен діндер мәселесін еуропалық тәжірибе негізінде ше­шуге ынта білдіріп отырған жұртпыз. Бірақ,

Түр­кия елінің де тәжірибесін толық ала алмай отырмыз, себебі онда бәрі  түріктер, одан өзге ұлт жоқ, бізде болса жағдай басқалау.

Сондықтан діни  келісімде үнемі ортақ шешімге келу қиын болып отыр. Сонымен мемлекет және діндер дегенде екі тәжірибе бар, бірі исламдық, екінші христиандық. Бізге керегі ортақ өркениеттік шешім. Ол қалай болмақ?

Мұхаммед пайғамбардың хадистерінде негізінен мемлекетті басқару тәсілдері туралы айтылған. Хадистерде саяси билік пен діни билік бір-бірінен ажыратылмаған. Мұсылман елдерінің дені, батыстық терминді қолданса, теократиялық болып келуі содан.

Әлем халықтары әрі елдеріндегі діни үрдістерді бағамдап отырсақ, мемлекеттік, саяси істермен айналысушылыққа, тек қана ислам діні ғана емес, өзге діндер, айталық, православие, католик, протес­танттар, иудаизм т.б. ынта танытуда. Мұндай үрдіс Қазақстанда да байқалып отыр, бұл біріншіден. Екіншіден, неге дін мемлекеттен бөлінген деген конституциялық тұжырымға қарамастан, мемлекет дін мәселесімен шұғылдануды қажет деп санайды. Бұл былай қарағанда зайырлыққа жатпайтын іс. Бірақ, тәжірибе теорияның анасы екенін естен шығармаған жөн. Қандай ілім, теория, қағида болмасын, тәжірибеден замандар өзгерісіне қатысты жайлар қалып қойып отырады. Теорияларға емізікпен сүт беріп, жандандырып алатын – тәжірибе.

Тәжірибеде жағдай былай. Үш ұғым бар: Мем­лекет, Қоғам, Ел. Ел болу үшін мемлекетшіл болу жеткіліксіз, мемлекеттен тыс қоғам, оның сан қырлы мүдделері бар. Мемлекет, осы қарастырып отырған мәселеге орай айтсақ, адам құқына жағдай жасаушы, мүмкіндік туғызушы, ал адам болмысы, ғұмыры, еркі  іске асатын – алаң, ол – қоғам.  Қоғам адам еркінің кеңістігі. Міне, осы адам еркіне мүмкіндік туғызу мен оның жүзеге асуының бірлігінен елдік сана, елдік мүдде қалыптасады. Елдік сананы өркениеттік сана деп айтуға әбден болады, себебі мұнда адам мүмкіндігі мен оның нақтылы өмірі көрініс табады. Осы өркениеттік — елдік сана қалыптасуында – діннің орны ерекше. Қазақ елі үшін, әрине, оның 60% сенетін ислам дінінің тазалығы, ұлттық қауіпсіз­діктің өзекті саласы. Мысалы, елдік санасы бар қазақ­стандық азамат, ешқашанда “Хизб ут-Тахрир” сияқ­ты діни сектаны қолдауы мүмкін емес. Керісінше, елдік сезім, санасы жоқ дүбәралар аса зиянды діни секталарға өтіп кетулері мүмкін. Елдік сана негізі азаматтық құндылықтарды қалыптастыруда. Демек, білім және тәрбие саласында елдікке баулу мемлекет­тің де, қоғамның да, Қазақстандағы ресми діндердің де өзекті мәселесі болуы керек. Олай  болмағанда, Қазақстан Республикасы өркениетті ел болудан қалмақ. Бұл жерде мен өркениеттілік деп өзін Мемлекет, Қоғам, Ел ретінде сақтауға қабілетті, яғни ұлттық қауіпсіздігі мығым елге қатысты айтып отыр­мын. Өркениетсіз елдердің өзін-өзі сақтау қабілеті шама­лы болатыны тарихтан белгілі. Мысалы, кешегі өзіміз өмір сүрген Кеңес империясы нағыз өркениет­тілікке көтеріле алмады, соның нәтижесінде ыдырап, тарап кетті. Себебі, ол зайырлы мемлекет болғанмен, қоғамда атеистік білім мен тәрбие негізгі мәселелер болған. Демек, таза атеистік негізде құрылған мем­лекеттің, қоғамның Ел болып қалу мүмкіндігі шама­лы екеніне Кеңес өкіметінің қысқа ғұмыры  дәлел.

Кеңестік заманда дін мемлекеттен бөлінгенімен, ол қоғамнан мүлдем аластатылмады. Неше түрлі айла-тәсілдерге қарамай қоғамда дінге сенушілер болды.

Солар тәуелсіздікпен келген діни еркіндікті, тіптен діни Тәуелсіздікті десе болғандай ынтамен қабылдап, дінге сенуші қауымның негізін құрады, мұны дәстүрлер деп атасақ, одан берідегі 15 жыл ішінде жаңа діни қауымдар өсіп-өніп келеді. Солармен бірге, күн тәртібіне жаңа діни мәселелер қойылып отыр. Оның бастапқыдағы шешімі 1992 жылдың 16 қаңтарында Парламентте қабылданған “Діни сенім бостандығы мен діни бірлестіктер туралы” Заң болатын. Енді оған өзгертулер енгізу мезгілі жетті.

Әрине, адам құқы туралы халықаралық тұжы­рым­дамалар бар. Оларды есепке алмасқа тағы да болмайды. Оның үстіне бар діндер өзін нағыз ақи­қат жолындағы хақ діндер деп жариялауда. Ол діни қисынға сиымды. Біздің ислам насихатшылары – ислам хақ дін, таза дін десе, өзгелер де өз діндерін таза, хақ дін дейді.  Сонда шешім қайда? Шешім қан­дай жағдайда болсын нақтылы болуы шарт. Де­рексіз шешім болмайды. Шешім жасау үшін нақ­ты­лы тарихи, әлеуметтік, қоғамдық, саяси, мәдени жағдайды есепке алуымыз керек. Нақтылы жағдай – Қазақстан Республикасы, яғни мәселе осы мем­лекеттің мазмұнына, оның мүддесіне орай шешілуі керек. Ол қандай шешім? Мемлекет пен діндердің арақатынасын ұлттық қауіпсіздіктің өзекті мәселесі деп бағалау. Бірінші орынға, еш даусыз – ұлттық қауіпсіздік мәселесі тұруы керек. Онда ескеретін мәселе мынау, ислам мемлекет құрушы ұлттың дәс­түрлі діні. Дінге қатысты мәселелер осы тұрғыда қарастырылып, шешілуге тиіс. Адам құқы дерексіз емес, ол нақтылы қоғамда өз көрінісін таппақ. Мемлекет шенеуніктері де, дін басшылары да осы принциптен ауытқыса, Югославиядағы жағдайды жа­қындатып аламыз. Ол ел тәжірибесі нені көрсе­теді. Бір ұлт діндер негізінде үш бөлінді. Сербтер – православие, хорваттар – католиктер, босния­лықтар – ислам дінінде. Не болды, бір ұлт бір-бірін қырғынға ұшыратты, ақыры Югославия мем­лекет ретінде жойылды. Бұл елдің ыдырауы әлі жүріп жатыр, жақында ғана черногориялықтар жеке мемлекет болып жарияланды, ендігі кезекте Косово мәселесі тұр.

Қазіргі кезде еліміздегі діни үрдістердің жағ­дайы, еріксіз мемлекеттік органдардың айна­лысуына мәжбүрлеп отыр.

Экстремистік діни топтар әрекеттері, әрине, сөзсіз заң арқылы реттелуі қажеттілік. Себебі, дін саясаттанып барады. Діннің саясаттан тыс болғаны жөн, бірақ әлемде де, бізде де дін саясатқа иек артқысы келеді, саясат дінді өз мүддесіне пайдаланғысы келеді. Бұл қауіп туғызатын әрі ойланатын жағдай.

Осы мәселені  бүгін түсініп алмасақ, ертең кеш бо­лып кетуі ықтимал. Республикада ислам дінін­дегілер көпшілік бола тұра, ол негізінен қорғаныс­та, көбінесе ақталумен айналысуда.  Ол дұрыс жол емес. Қазақстандағы ислам дініне ғылыми және өркениеттік қарқындық қажет. Ислам кереметтермен айналысып кетсе, онымен зиялы қауымды үркітіп алуы ықтимал. Өткен  жылдары басылым беттерінде қозының қабырғасында Алла  деген жазу болған екен, бір қауынның қабығында Алла есімі жазылған екен деген мәселелер ислам діні тазалығына жұмыс істемейтін лақаптар, қаптап кеткен сенсациялар. Дін адамның жүрегінде, ол адам мен бүкіл әлемнің байланысын білдіретін, сезілетін сезім, ақылды нұрға айналдыратын – сана. Осы тұрғыда мұсылман қауымына айтарым, кінә мұсылмандықта емес, кейбір өзін мұсылманмын деп санайтын­дардың пиғылында.

Дінге өмірден жолы болмағандар келіп жарытпайды. Дін арлылар ісі, арсыздар дінді нарықтың саудасына салушылар, өз мүддесіне пайдаланушылар. Арсыздар мұсылмандыққа надан­дықты енгізеді. Өкінішке қарай, ондай көріністер әрбір облыста, аудандарда бар. Шәкәрім айтқан шын дін – арлылар ісі. Дін – ғылым, дін — өркениеттік феномен. Олай болмағанда, дін өзінің көлеңкесі діншілдік шылауына түсіп, мемлекеттікке, елдікке бөгет істер жүйесіне айналмақ.

Діни сана өзгеріссіз болмайды. Жоғарыда айт­тық,­ дінге ғылымның, өркениеттің және мәде­ниеттің әсерлері мол. Діни сана толысып, кемел­деніп келеді, ол үрдіс дінге деген көптеген жаңа көзқарастар туғызуда. Дінде де дәстүрлік пен жаңашылдық бар. Еуропалық өркениет үрдісі бұл аймақтағы ірі-ірі діни реформалардың болып өту қажеттілігін туғызды. Мұндай үрдістен Қазақ қоғамы да тыс қалмақ емес. Сондықтан, Қазақстандағы діни үрдістердің бүгінгісін біліп қана қоймай, оның ертеңгісі туралы ойлану қажет.

Қоғамда ұлтшылдықтың көріністері бола бер­мек, бірақ оның өркениеттік деңгейде көрінгені жөн. Демек, сөз ұлтшылдықтың деңгейлері туралы болуы керек. Меніңше ұлтшылдықтың үш деңгейі бар: төменгі бұқаралық, ол тобырлық (люмпендік) болып кетуі де бар. Бұл ұлтшылдық қоғам үшін, оның тұрақтылығы үшін қауіпті деңгей. Ұлтшыл­дықтың төменгі көрінісі люмпендік мазмұнда болмақ. Люмпендік кедейшіліктің анайы, тұрпайы көрінісі. Кедейшілік қоғамның бір парасын діншіл­дікке де, ұлтшылдыққа (люмпендік түріне) де бас­тап кететін қауіп алаңы. Кедейшілікпен күрес қо­ғамның әлеуметтік экология тазалығы үшін күрес. Ертеден айтылып қайталанып келе жатқан қағида, адам өз шарасынан екі жағдайда шығады, бірі тым жоқшылықта, екінші тым тоқшылықта. Орта дең­гей, қазіргі ұлтшылдықтың көріну түрі. Орта дең­гейдегі ұлтшылдық мемлекетшілдікпен үйлесімділік табатын құбылыс. Мемлекетшілдік – ол да ұлт­шылдықтың формасы ретінде көрінуі мүмкін, бірақ ол ұлтшылдықтың орта деңгейіне сай келетін жағ­дай.  Жоғарғы деңгейі, онда ұлтшыл­дықтың маз­мұ­ны өркениеттік ізденістер арқылы анықталмақ. Ұлтшылдықтың өркениеттік деңгейі адамзаттық өлшемдермен анықталады, Абайдың “адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” дегені осы деңгей.

Саяси тәуелсіздік деген ойын емес. Оған жету тәуелсіздіктің ең бірінші мәселесі. Ол жалпы тәуелсіздік болмысының кеңістігі, алаңы. Саяси тәуелсіздік болмаса азаматтық ой-сана тұншыға­ды, адамдардың оң-солын айыруы қиынға түседі. Бұл жағдайды басымыздан өткердік.

Ел болу идеясы – биік нысана. Бүгінге дейін елдегі тұрақтылықты мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралар және халқымыздың бойындағы байсал­ды­лық сақтап келді. Алдағы уақытта елдегі тұрақтылық негізінен қоғамдағы ахуалға қатысты болмақ.

Ел болу деген идеяны стратегиялық бағыт деп санаймыз. Қазақ елінің мәңгілігі әрбір қазақтың емін-еркін өмір сүруінің  кеңістігі. Ол ұрпақтар қамы. Ел болу сонау түркі заманынан үзілмей келе жатқан арман. Ел болу болашаққа, келер ұрпаққа ашылар  жол. Ол жолды қадірлеп, таза ұстау бүгінгі тірілердің ұрпақтар алдындағы парызы, ата-бабалар алдындағы қарыз. Ел болу идеясы — парыз бен қарыздың түйіскен жері.

Ғарифолла Есім