Бұл жазбалар  халық қаһарманы Бауыржан Момышұлының өз аузынан қағазға түскен. 1944 жылдың 19 қаңтарында Алматы қаласында  Гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлымен болған әңгімеге  Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, А. Жұбанов, Ә. Марғұлан, Е. Исмайлов бастаған көптеген жазушылар мен ғалымдар, филологтар қатысқан. Батырдың басқа қырын байқататын бұл әңгімеден өз өміріңізге пайдалы кеңес алуыңыз мүмкін. Себебі, сұрапыл соғыста өмірін ту еткен батыр бабамыздың бар сыры осында ақтарылса керек. Сезім мен сенім, махаббат пен шапағат, жеңіліс пен жеңіс, адалдық пен опасыздық майданы мәңгілік. Бұл жайлы батыр не айтыпты?

Бауыржан Момышұлы: 

Сыпайы сөйлеймін деп сіздерге уәде бере алмаймын, кейде менің аузымнан блиндажды сөздер орамы шығып кетуі мүмкін. Мұны сіздер дөрекілікке қабылдамаңыздар.

Соғыстың теориялық және практикалық мәселелері жөніндегі менің көзқарасым кейбіреулерге бәлкім кең емес, тар, тіпті анайылау да болып көрінуі ықтимал, мен бар болғаны жеті жылдық білімі бар адаммын, арнайы әскери мектепті де бітірген жоқпын, таулы жерде көлікке әскери жүк артып, түсіретін батареяда солдат мектебінен өттім, тек соғыс жылдарында ғана нағыз әскери адам болдым.

Осыған байланысты, бәлкім, түбегейлі ұшталған, екшелген көзқарасты менің баяндауларымнан сіздер сирек табарсыз деп ескерткім келеді.

Екі жарым жылдан бері қалтама үнемі блокнот салып жүремін, оған мені қызықтырған нәрселердің бәрін жазамын. Мұндай жазбалар едәуір жиналып қалды. Қолжазбамның 60—70 процентін орыс тілінде, 30—40 процентін қазақ тілінде жаздым. Менің талдап айтып бере алғаным — бұл блокноттағы жазбаларымның 30—40 проценттейі ғана.

Бұл қолжазбалардың сипаты қандай? Бұл менің соғыс туралы толғаныстарым немесе оны жазушының образбен ойлауы емес, жай ғана – ерлікке тәрбиелеу туралы ойлар деп айтамын. Бұл қолжазбалардың мазмұнымен сіздерді әңгімелесу барысында таныстырамын.

Дивизиядағы ескі басшы құрамнан бүгінге дейін шын мәнінде тірі қалған мен ғана. Алматыға келгенімді пайдаланып, соңғы күндерімді дивизияның тарихын график түрінде құрастыруға арнадым (картаны көрсетеді). Графикті құрастыру алғашында жеңіл сияқты көрініп еді, бірақ олай болып шықпады. Атласты алуыма тура келді, бұл атластан көп нәрсені таба алмадым. Картаны есте қалған материалдар бойынша құрастырдым, сондықтан, көріп отырсыздар, кейбір елді мекендердің аттары түсірілген жоқ.

Мен неліктен соғыс жөнінде жазып жүрмін? Өйткені, соғыс – адам өміріндегі ең бір дүр сілкіндірерлік, жан түршігерлік оқиға. Тылда адам соғыс туралы ойша елестетіп қана жүреді. Майданды ой жүзінде елестету егер де ол ақиқаттан биік тұрса жақсы, бірақ соғыста қазіргі заманғы ақиқаттан биік еш нәрсе де жоқ, сондықтан ақиқат шындықты талап етеді. Сіздер театрдан немесе кино экранынан соғыстың көріністерін көріп жүрсіздер, бірақ сіздер оның ішкі мән-мазмұнын кинодан да, театрдан да көре алмайсыздар, себебі көптеген жазушылар мен өнер қызметкерлері соғыс туралы шындықты, ақиқатты терең түсіне алмайды, долбарлап, қиялдан шығарып жазады, мұнысы шындыққа сай келмейді.

Мен жауынгерлік өлең текстіне лирикалық музыка жазған бір композитордың шығармасына зығырданым қайнағаны бар. Суретші де әйтеуір бір полотно салып, әйтеуір ішкі мазмұны жоқ көшірмені береді. Бұл, шынында, адамдардың соғысты тереңірек білмеуінен болып жатса керек. Соғыс туралы шындықты, мұнда тылда отырып тану киын, тіпті мына біздер, ұрысқа қатысушылардың өздері де, оны түбегейлі, ұңғыл-шұңғылына дейін біле бермейміз. Соғыста шындықты табу өте қиын, ал оны жинақтау, қорыту одан да күрделі. Соғыс туралы ақиқатқа жету – бұл өте үлкен проблема.

Мен соғыс тақырыбына жазылған әдебиеттерді оқыған кезімде олардың көпшілігінің шындыққа келмейтініне көзім жетті. Баспахананың бояуымен жазылған кітаптар да, адам қанымен жазылған кітаптар да болады. Мен баспахана бояуымен емес, майдан даласында шынайы қалпында, бар болмысымен қанмен жазылған соғыс кітабын оқыдым.

Соғыс туралы өнер туындыларының ғұмыры қысқа болатындығы — олардың көркемдік жағы соғыс қимылдарының шындығынан мүлдем алыс жататындығында, яғни менің айтайын дегенім – үлкен шындық тұрғысында нағыз өмірдің ақиқатын жинақтай алмауда болса керек.

Неге мен кейбір көркем шығармалардың ғұмыры қысқа деп санаймын, оның мәні суретшілер, жазушылар немесе кино қызметкерлері өздерінің шығармаларын жазғанда, оның көркемдік жағын соғыс мәселелерімен, тікелей соғыспен үйлестіре алмайды. Мен мұны өте үлкен кемшілік деп білемін. Сен соғыс тақырыбына қалам тартады екенсің, соғыс мәселесін көркемдік тұрғыдан көрсетуге тиіссің. Міне, сонда ғана бұл шығарма көпшілік бұқараға құнды болмақ. Жазушылардың көпшілігі шығарманың көркемдік жағымен, яғни қиялдан шығарылған оқиғалармен әуестеніп, соғысты көрсетуден ауытқып кетеді, ал шынын айтқанда, жақсы шығарма тіпті мына біздер, әскери командирлер үшін де күнделікті басшылыққа алатын кітап болуы керек. Егер творчестволық қызметкерлер өздерінің шығармаларының көркемдік жағын соғыс мәселесімен үйлестіріп, мұны негізгі дәнекті нәрсе деп санаған болса, мен жинақталған және байыпты тәжірибені айтып отырмын, онда туынды да анағұрлым құнды бола түспек. Барлық шығарманың мақсаты -ағартушылық. Соғыс туралы жазу үшін автордың өзі бұл мәселеде сауатты, білімді адам болуы керек, материалдар мен деректерді оқып зерттеп, оларды творчестволық тұрғыдан қорытып, дұрыс жинақтауға, барлық мәселелерді көбірек әрі жан-жақты білуге тиіс, онсыз ол қалай жазып, өзінің шығармаларымен халықтың сана-сезімін қалай оята алмақ? Кездейсоқ көріністер, жекелеген адамдардың айтқан әңгімелері, қосалқы материалдар салмақты шығарма жазуға право бере алмаса керек. Материалды үстірт, ат үсті зерттеуден және жеңіл ойлы әдеби әуестенушіліктен бас тарту әлдеқайда саналылық болар еді.

Мен өз қолжазбаларымның оқырмандарына арнайы хат жазып қойдым, бұл қолжазбамды Ғылым академиясы қазақ филиалының қарауына қалдырып кетемін, бұл хатым да қолжазбаларыммен бірге қалады. Мен мына соғыста тірі қаламын ба, әлде жоқ па, оған көзім кәміл жетпейді, бірақ өзімнің хатымда қолжазбамның оқушыларына бірсыпыра талаптар қоюға талпыныс жасадым. Бұл хатымды сіздерге оқып берейін:

Менің қолжазбамның оқырмандарына. «Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра», -дейді халық даналығы.

Жіп қылдан тұрады, дене тканьнан құралады. Даналық өткеннің тәжірибесін қорытатын, қазіргі жағдайды зерделі талдайтын және болашақты көре білетін творчестволық ойдың қаймағынан тұрады.

Кірпішсіз сарай сала алмайсың. Ұшқынсыз от тұтанбас. Мейірім болмаса, сүйе де алмайсың. Ашу-ызасыз жек көру мүмкін емес.

Мәжбүр етпей, мойын ұсынбас, мейірім болмай, жақсы көре де, беріле де алмайсың.

Бұйрық – алғыр басшының ой-арманы.

Әскерсіз – қолбасшы қауқарсыз, басшысыз – әскер әлсіз.

Сын – ерді шыңдайды, қорқақты қинайды.

Азаматқа – өмірден де ар қымбат, өлімнен ұят күшті. Қорқақ – дөрекі әрі ақымақ. Мейірімсіздердің жаны нәзік емес, оларға құдық та түпсіз терең. Батырға сырдың суы сирағынан келмейді, қорқаққа батпақ та кедергі, шалшық та бөгет.

Атқа мініп жүре алмайтынға жуас ат та асау, жебе де қысқа, тартпа да бос, ердің үсті де қолайсыз, тізгін де ұзын көрінеді – барлық сылтауды жайып салады.

Шошқа бағушы арғымақты тұрқына қарап ажырата алмайды, оған қашар да – ат. Құм ішіндегі дәнді қырағы көз ғана шалады. Кебекті ұннан елеп айырады, су көмір арқылы таза сүзіледі. Алғырлық ойдың ішкі мазмұнын нұрландырып тұрады.

Қанатты сөздің қарапайым сөзден айырмасын сергек құлақ, алғыр ой ажыратады.

Басқаны «жақсыға» білгенше, өзіңді «орташаға» біл. Ақылгөйлік кейде өнегесіздікке тірейді.

Тәртіп кейде тәртіпсіздікті тудырады.

Тер төккенше тыраштану – кейде жалқаулыққа пара-пар… Тым ерекше құштарлық -бейжайлықпен бірдей дерлік.

Тым адалдық – жалғандықпен пара-пар.

Егер өткенді үнемі еске түсіріп тұратын ақ нәрсеге жамалған жамаудай көзге бадырайып тұрғаннан гөрі, дұрысы бүлінген дүниені бүлдіріп тастаған жөн.

Жарықты бөгде затпен бітегеннен гөрі, сынғанды сындырып тастаған жақсы.

Егер тігісі сөгілмей жыртылса, оны қалдықпен жамағаннан гөрі мүлдем жыртып тастаған жөн. Бетіне түкіріп, қайтып сүйгеннен гөрі, мүлдем безіп кеткен жақсы.

Екіжүзділіктің балын татқаннан, әділдіктің ащы уын ішкен артық.

Қарттықтың әдемілігінен көңіл қайтқанша, махаббаттың арманынан ләззат алған дұрыс.

Өтіріктің қанатын қомдағанша, ауыртпалықтың жүгінен бүгілген артық.

Мақтаныш – ерлік анасы.

Айбарлы адам жасық жанға дос емес… Өзін сыйламаған – басқаны сыйлауға қабілетсіз.

Барлық халық барлық ұлы және тамаша нәрселерді жасауға қабілетті.

Өзінің ұлтын сыйламаған – ұлтын мақтаныш тұта да алмайды, ол сөз жоқ, арамза, тексіз әрі қаңғыбас.

Соғысуға кедергі келтіретін ұлттық дәстүрлер жоқ, қайта соғысуға көмектесетін ұлттық дәстүрлер бар: ұрлық, опасыздық – бұл ұлттық дәстүрлер емес, ұлттың ішінде көр кеуделік. Ұлттық мақтаныш – сол ұлттың адамы үшін қасиетті әрі бұзылмас заң.

Солдаттың ерлігін ұрлау – адам бейнесіндегі хайуанның ең сорақы қылмысы.

Өзінің пікірін бәріне бірдей үзілді-кесілді, соңғы пікір деп санау – бұл өз күшің мен қабілетіңді қатал асыра бағалаушылық.

Көрген нәрседен бәрі хабардар болуға тиіс: егер жұрт әңгімелерді естіп хабардар болмаса, онда шындықты шын әңгімеден естіп білуге тиіс, өйткені халық барлық пайдалы деп тапқан нәрселер ауыздан ауызға беріліп, ұрпақтан-ұрпаққа таралып, әділдік іс үшін қанын селдей төккен жүздеген мың адамдардың ерлік ісі жалпының игілігіне айналуға тиіс. Саналыларға – пайдалы сабақ, адам кейпінде табиғат немқұрайды, жеңіл ойлы етіп жаратқан делқұлыларға – көңіл көтерушілік, мұндайларға тіпті өздері басынан кешкен ауыртпалықтың өзі ешбір әсер, із қалдыра алмайды, саналы ойлауға итермейді, ондайлар ғасырдың сұмдық қасіретін тани алмайды, оларға барлық жақсы нәрселер дарымайды, болат сауытқа тиіп, тайып кейін серпілген жебедей ешқандай із, әсер, белгі қалмайды.

Тағдыр мені адамзаттың жан түршігерлік қайғы-қасіретінің куәгері болуға жазса да, ақ қағаздың бетіне болат қаламсаптың ұшымен қисынды сөзді маржандай етіп тізе алатындай өнерім болмаса да жай себеппен, менің қолым жауға сілтер қылыштың сабын ұстауға, пистолеттің шүріппесі мен жауынгердің атының тізгінін ұстауға үйренген қолыма – қаламсап та, уставтың өктем бұйрығына үйреніп қалған тілім де ырық берер емес. Бірақ та сараңдардың санатында (өлер алдында бар байлығын босқа далаға шашқан Қарынбай сияқты) қалмас үшін, өлгендердің рухы, зардап шеккен, адал солдаттарымның алдында -үн-түнсіз қалмауға, бастан кешкендерді тілсіз қағаз бетіне түсіруді өзіме парыз санаймын, өйткені ол: «ерлік елеусіз қалмасын, олжа – елге, атақ – ерге сауға» деген әділеттілік қағидасын еске салатын, шындық оқиға куәгерінің тілі болсын.

Бұл қарапайымдау өңделінбеген, олақтау, сұрыпталынбаған тартуым болсын, сөз өнерінің шеберіне кітап жазуы үшін, құрылыс материалына жарарлық сыйым болсын (бұл абзацтың астын сызып көрсетемін).

Тұрғызылған ғимаратқа жабдықтаушының аты ешқашан да қойылмайтынын біле тұра, мен жабдықтаушы атануға ризамын және егер ол менің атымды, сөзімді еске алуды ыңғайсыз санап, атақты адам айтқандай етіп, (мұны өзім де жиі естимін) соның аузынан толғанысты ойлар түрінде айтқызса, ренжімеймін. (Бұл абзацты да ерекше сызып көрсетемін).

Бұл хатымда, қаншалықты ойдағыдай болғанын білмеймін, бірақ қолжазбаларымның оқырмандарына, осы материалдар бойынша жұмыс істейтіндерге жан-жақты ескертуге талаптандым. Қолжазбаларымда кейде фамилияларын атамай астарлы сөзбен мысалдар келтіремін. Бұл хатты сіздерге оқып берген себебім, сіздердің кейбіреулеріңіз менің материалдарыммен жұмыс істейтін ниет білдіріп отырғандықтан.

Бұл хаттың соңына мына өлеңді жаздым:

Найзадан қол босаса қалам алдым,

Толғанып оқиғаны көп ойландым.

Тырмысып әл келгенше көргенімді,

Жалтақтамай, именбей ашық жаздым.

“Отырсам көп ойланып күнім жақын,

Әр адам біле бермейді сөздің парқын.

Ұрпаққа арнап істелген адал еңбек,

Ақ ниетпен ұсындым саған, халқым.

Жазушы болмаған соң менің затым,

Көркемді жұмыр емес жазған хатым.

Салмақтайтын саналы ер табылса,

Атаусыз неге қалсын менің атым.

Когда рука моя освободилась от пики, я держал карандаш,

Нутром своим переживая и подолгу думая о прошлом…

Со всем старанием, в меру сил своих и способностей

О виданном и пережитом написал я открыто, не оглядываясь по сторонам и назад…

Когда я сижу и подолгу думаю, конец дней моих близится…

Не каждому человеку дано осмыслить значение слов…

Труд этот чистый, от сердца посвященный поколениям,

С добрым намерением преподношу тебе мой народ.

Раз я существом не принадлежу к роду писателей,

Быть может нехудожественно и не лаконично мое письмо.

Но если найдется отважный, способный прочувствовать вес, меру и смысл, суть содержания,

Не может быть, чтобы имя мое осталось неупомянутым.

Командирдің парызы – солдаттардың қандай да бір болмасын іс-әрекеттерін назарға алмай, ескерусіз қалдырмау. Егер солдат жақсы ісімен көзге түссе – ол мадақталуға тиіс. Командир солдаттың ерлігін, батылдығын бағалауға тиіс және алдағы уақытта үкіметтік актіні – көзге түскендерді наградтауға документтерді даярлауға барлық шараларды қабылдауға міндетті.

Мен дөрекілеу тілмен, бірақ өзім көрген оқиғалардың айғақтарын кейінге солдатша әділ қалдыруды парызым деп білдім, бұл дүниелерді болашақта көркем туындылар жазуға және басқа шығармалар жасауға материал ретінде қолдануға болады. Сондықтан мен жазушылар үшін және жазушы ретінде жазып жүрген жоқпын, мен біздің бірнеше мың ержүрек жауынгерлердің басшысы, офицер ретінде солдаттық ар-ұятым қалай әмір етсе, солай жаздым.

Бүгінгі әңгімеміздің мақсаты да сол – із қалдыру. Менің айтқандарымның ішінен біреулерге бір жері, екіншілеріне екінші жері ұнауы мүмкін, сондықтан мен тыңдаушылардың ыңғайына қарай бейімделгім келмейді. Егер бұл жерде айтқандарымның бір проценті болса да біздің ісіміз үшін пайдаға асса – мен дән разымын.

Жақында Сәбит Мұқанов біздің қазақ жазушыларының творчестволық бағыт-бағдары туралы мені хабардар ете отырып, Мұхтар тарихи тақырыпты, Ғабит қазіргі тыл тақырыбын, ал Сәбиттің өзі болса қазіргі заманғы соғыс тақырыбына қалам тартып жүргенін айтып еді. Олар келісіп, қазақ әдебиетінің үш алыбы тақырыпты өзара осылайша бөлісіп алыпты. Бұнымыз тақырыпқа монополия жасау болмақ. Мен мұнымен келісе алмаймын. Сондықтан да бұл қолжазбаның барлығы Ғылым академиясының игілігі болып табылады деп әдейі арнап, хат жаздым.

Соғыс туралы қазір күрделі еңбек жаза қою мүмкін емес. Ірі еңбектер соғыстан кейін жазылады. Тіпті тау қопарар алып күші бар болған күннің өзінде де, Сәбит Мұқанов бүкіл соғыс оқиғаларының дамуын жалғыз өзі бел шеше кіріссе де көтере алмас. Сондықтан да соғыс тақырыбын ешқандай да жалғыз өзім игерем деушілік (монополия) болмасын – бұл тақырыпты жазып, еңбек еткісі келушілер мен қабілетті адамдардың бәрі жұмыла еңбек етсін, соғыс тақырыбын тек бір ғана менмен әрі қызғаншақ монополист-жазушының ғана игілігіне айналдырмау керек.

Мен бүгін сіздердің назарларыңызды мына ілулі тұрған картаға аударғым келмейді.

Дивизияның жауынгерлік қимылдарын баяндап беруге кіріспес бұрын алдымен қолжазбаларымның мазмұнына қысқаша тоқталып, өзім жұмыс істеуге талпыныс жасаған бірсыпыра принципті мәселелерді баяндай кеткім келеді. Сондықтан да бүгін біздің әңгімеміз – ешбір соғыс көріністерінсіз, адамдардың аты-жөндері еске алынбай, тек таза теориялық-практикалық сипатта өтеді.

Соғыс адамзат үшін жаңалық емес, мен соғыс қимылдары, ұрыс туралы сөйлеген кезімде, Американы ашқалы отырмағанымды айтпақпын, тек өзімше сіздерге көргендерім мен бастам кешкен оқиғаларды жинақтап жеткізгім келді.

Ұрыс дегеніміз не? Біздер, әскери адамдардың өздері, «ұрыс» деген сөзге әртүрлі анықтама береміз, тіпті Қызыл Армияның уставында ұрыстың алты түрлі анықтамасы берілген, өйткені уақыт өте келе бәрі де өзгереді ғой. Дегенмен мен өзімнің көзқарасымды баяндағым келеді, бірақ көзқарасымның ақтық пікір емес екенін ескертемін. Ұрыс дегеніміз – бұл дұшпанға ұйымдасқан түрде әсер ету (өйткені адамға, топқа, дұшпанға әсер ету әртүрлі: ақылмен, психикамен, техникамен, қару-жарақ күшімен). Бірақ та ең алдымен ақылмен ықпал ете білу қажет, басқа сөзбен айтқанда, ұрыс дегеніміз – ақыл мен ақылдың шайқасы болмақ.

Сонымен, ұрыс дегеніміз – ұйымдасқан түрде дұшпанға ықпал ету (ақылмен, атыс құралдарымен, психикамен), ал атыспен ықпал етуіміздің өзі – ақылмен ықпал етудің жемісі әрі психологиялық және физикалық ықпал ету құралы ретінде көрінеді.

Қазіргі заманғы ұрыс біздің түсінігімізде тактикалық ұғым, өйткені, соғысып жатқан екі жақ та техникамен әбден бақайшағына дейін қаруланады – бұл екі жақ қырғын атысқа кіреді деген сөз.

Устав талаптарының (жинақталған тәжірибе) принциптеріне негізделген атыс құралдарын ұйымдасқан түрде қолдану атыс жүйесі деп айтылады. Әскердің жауынгерлік тәртібі осы атыс жүйесіне сүйенеді, өйткені қазіргі заманғы ұрыс пен қорғаныста және шабуыл жасауда әскерлердің маневрімен үйлестірілген атыс шешеді. Дұшпанның адам күші мен техникасына кім көбірек атыспен әсер етсе, атыс инициативасын кім қолына ала білсе, икемді, атысты басқара білуде басымдылық көрсетсе, траекторияны қажетті бағытқа қажетті сәтте кім шоғырландыра алса, сол жеңеді.

Олай болса, ұрысты басқара білу дегеніміз — демек, атысты басқару, траекториялармен, ептілікпен маневр жасау, дұшпанның төбесінен бас көтертпей атып, оны жерге, окоптарының, орларының түбіне тығып жіберу, бетін қаратпау және атыс ұялары амбразураларын қирату, сөйтіп жаудың күшін аяусыз жою, өз күшіңді сақтау деген сөз.

Жаяу әскердің жолын атыс, атыс және атыспен ғана ашып, оны тек атыспен, атыспен ғана сақтай аласың, тек аңқау надан мен үстіне әскери форма киген дарақы адам ғана жаяу әскердің кеудесімен әскери тілде атыс қалқаны деп аталатын – дұшпанның қорғанысының алдыңғы жағындағы өлім алаңын жарып өтуге ұмтылады (өкінішке орай, мұндай дарақылар – ұраншыл, нақұрыстар аз емес).

Тек ұрыста ғана адамның барлық қасиеті сынға түседі. Егер де бейбіт уақытта адамның кейбір ерекшеліктері байқалынбаса, онда ол ұрыс үстінде ашылады. Ұрыс психологиясы сан қырлы. Жеке және қоғамдық өмірде адам қасиеттеріне соғыс әсер етпей қоймайды. Ұрыста зәреңнің зәр түбіне кеткенін жасыра алмайсың. Ұрыс жалған батырлықтың бет пердесін сыпырып тастайды. Жалған нәрсе оқтың астында шыдас бермейді. Ерлік ұрыста мүлдем көрінбейді немесе барынша толық түрде көрінеді.

Сіздердің көпшілігіңіз «Арпалыстың» бірінші повесін оқыдыңыздар. Мен Москвада болған кезімде, жазушылармен, журналистермен әңгімелестім, әскери форма киген бұл қарапайым адамдар соғыс туралы өте нашар білетін болып шықты. Бірінші повесте менің солдаттарым ұрысқа өлу үшін емес, өмір сүру үшін барады, бұл қалай болуы мүмкін, мұнда айналаның бәрінде оқ, снарядтар, жарықшақтар қарша түтеп тұрған кезде, ол жерде тірі қалуға бола ма? – деді олар маған. Meн солдатқа тірі қалу үшін барады деп түсіндіру керек деген сенімдемін, бірақ ұғындырудың өзін әбден негіздеп алу қажет. Көпшілігінде соғыс дегеніміз қаптаған техника мен қырып-жоятын қару – бұл кәдімгі ет турағыштың өзі, оған тап болды екенсің, қайтып оралмайсың дейтін пікір бар.

Бұл мәселеге қатысты менің қойын дәптерімде соғыс ет турағыш машина емес, өйткені қырып-жоятын қару екі жақта да бірдей деп жазылған. Қырып-жою мөлшері мен қырып-жоюға қабілеттілік солдаттар мен офицерлердің ұрыс жүргізу өнеріне байланысты. Соғыс өнерін меңгерген ұрыс жүргізе алатындар үшін соғыс белгілі бір дәрежеде шетінен қырып-жойғыштық сипатынан айырылады.

Ұрыс өнерінің негізі – дұшпанға оқпен әсер ету, оның адам күшін қырып-жою, өз күшіңді аман сақтау. Ұрыс жүргізу өнерінің мәні де осыған байланысты.

Ұрыс идеалы – бұл ұрыста шығынсыз жеңіп шығу, ал ұрыс өнері – ұрыста барынша аз шығынмен жеңіп шығу. Ұрыста кездейсоқтық көп ұшырасады деседі. Ұрыста кездейсоқтық жоқ, дұшпан үшін күтпеген жағдай бар. Жеңіс немесе жеңіліс – себептілікті және заңдылықты нәрсе. Кездейсоқтықтың тасасында офицер мен солдаттың барлық салдыр-салақтығы бүркемеленеді, сондықтан да кездейсоқтық деген ұғым офицерлер мен солдаттардың ықылассыз әрі ойланып жасалмаған қызмет әрекетін ақтай алмайды. Ал бұл ақталу көпшілігінің көкейінде тұрғанын ойлап көріңдерші. Мен неліктен бұлай жаздым? Себебі көпшілік өз қателігін кездейсоқтықтан деп ақталуды іздейді. Жоқ, соғыс офицерлер мен солдаттардың жауапсыз іс-әрекеттеріне ақтау бола алмайды. Әрине, мұның әскери емес адамдарға да қатысы бар. Мынандай бір мысал келтіре кетейін, бірде мен, соғысқа дейін, Қиыр Шығыстан келе жаттым. Халықаралық вагонның қызметшісі кішіпейіл, инабатты жан болатын, қазір едәуір уақыт өткеннен кейін қайта келе жатып, көбінесе дөрекілік қылықтарын құлағым шалып қалды. Өйткені вагон – сол баяғы вагон, баяғы төрт доңғалағы да сол күйде. Бәрі «соғыс» деген сөзбен өзінің салақтығын ақтағысы келеді. Біз тіпті ұрыста солдаттар мен офицерлердің арасынан «соғыс бәріне ықпал жасады» дегенді естіп қаламыз. Дұрыс, бірақ бұл көптеген адам бүркемелейтін салақтық абсолютті мағынада орын алуға, анархияға бастауға тиіс дегенді білдірмесе керек. Жауынгерлер былай дейді: «Өйткені біздер парадқа емес, соғысқа бара жатырмыз». Сонда парад дегеніміз не?.. Бұл – қарулы күшті байқап көру. Парад пен соғыстың айырмасы қандай? Нағыз парад – жауынгерлік күшті жан-жақты барынша байқап көру, жауынгерлік күш үшін ең қатал сын соғыс болып табылады. Әрбір адамның тағдыры, халықтардың тағдыры, бәрінен де гөрі елдің тағдыры шешілетін, міне, нағыз осы парадта бұрынғыдан да әлдеқайда қатал, жып-жинақы, лайықты, нағыз жауынгерлік өнеге көрсетерліктей болуға керек.

Ұрыс қауіпті емес, өйткені адам адаммен шайқасады. Егер де адам әлдебір жаратылысы бөлек аждаһамен немесе аңмен айқасса, бұл басқа мәселе, алайда адам адамменен шайқасқан кезде, олардың қолдарындағы ықпал ететін қаруы бірдей, ұрыс бұл сөздің абсолютті мағынасында қорқынышты емес.

Мен еу жүрек болғандармен таласқым келмейді, өйткені қорыққанға қос көрінеді.

Ұрыста, соғыста адамға тән барлық жоғары және төменгі қасиеттердің өзі барынша ашылып көрінеді. Бұл сезімдерді екі топқа бөлуге болады:

Жоғарғы сезімдер:

Парыз

Ерлік

Ержүректілік

Батырлық

Адамгершілік

Қаһармандық және т. б.

Төменгі сезімдер:

Опасыздық

Қорқыныш

Үрей

Шошу және т. б.

Ұждансыздық

Парасат, инстинкт, интуиция – адам бойындағы бейне бір командалық инстанциялар сияқты. Ұрыс кезінде адамның сана-сезіміндегі кейбір мәселелердің төңірегіне соңғы кезде көңіл аударыла бастады. Бұл мәселелер жөніндегі пікірталастар окоп пен блиндаждарда, сондай-ақ үй ішінде дастарқан басындағы әңгімеде де, редакциялар мен жазушылардың бөлмелерінде де жүріп жатыр.

Мен сіздерге психологиялық тұрғыдан түсіндірілетін кейбір ұғымдарды баяндағым келеді. Бұл ұғымдар бізге алда керегімізге жарайды деп ойлаймын.

Ұлы Отан соғысының тәжірибесі жеңіске рухтың күштілігімен жетуге болатынын, табыс әскерлердің моральдық-адамгершілік күшіне тәуелді екеніне біздің көзімізді тағы да жеткізді. Материалдық құрал-жабдықтар мен қазіргі заманғы әскери техника күрестің материалдық базасы мен қаруы болып табылады. Бәрінің де негізі – жанды, саналы адам.

Адамның моральдық-адамгершілік қасиеті рухани күш деген сөзбенен анықталады. Рухани күштің негізгі қайнары мен қозғаушысы:

Ақыл

Сезім

Ерік-жігер.

Адам қасиетінің осы үш элементін ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс тәрбиелеу жұмысының басты нысанасы болып табылады.

Қорқыныш дегеніміз не?

Бұл сұрақ белгілі бір дәрежеде проблемалық сұрақ та. Көптеген әскери қызметкерлер, яғни әскери форма киген жай адамдар (оларға мен тілшілерді, кездейсоқ штаб офицерлерін жатқызамын), қорқынышты тура өз мағынасында теріске шығарады, олар тіпті ызаланып:

– Ол қалай сонда? «Біздің Қызыл Армия батыл! Біздің армияда қорқыныш қалайша болуы мүмкін! Біздің армия жеңімпаз!» – дейді. Міне, тіпті осы жердің өзінде, тылда, біздер бұл аурудан арыла алмай отырмыз. Бірде-бір «белсенді» қорқынышты құбылыс ретінде, барлық жерде, барлық армияда (яғни жан-дүниесі, жүрегі мен сезімі бар адамдар тобында) бар екенін түсінгісі келмейді. Ал бұл адамдар ызаланып, мұны қорқақтық деп атайды. Бізге саяси және саяси емес тар өрістілікті таңады. Бұл мәселе жөнінде біздің әскери қызметшілердің арасында да талас-тартыс өте көп, кейбіреулер өзін жұбатуға тырысып, қорқыныш жоқ дейді.

Бұл мәселе жөнінде мен өз көзқарасымды айтқым келеді. Қорқыныш дегеніміз не? Қорықпаушылық дегеніміздің өзі — жалпы табиғатта жоқ нәрсе. Қорықпайтын адам жер бетінде жоқ. Қорқыныш тірі нәрселердің бәріне, тек адам мен жан-жануарларға ғана емес, сонымен бірге тіпті өсімдіктерге де тән. Қалай болғанда да, жүзден аса ұрысты бастан өткізген екі жарым жылдың ішінде, әлі де бір қорықпайтын адамды кездестірген емеспін. Өлім қаупін сезінген бірде-бір жан қорқынышсыз арпалысуға бармайды, бірақ бұл қорықпаушылық деген сөз емес. Қорқынышты әрбір адам өмірде талай-талай басынан өткізеді.

Егер сізге қазір әскери комиссариаттан шақыру қағазын алып келсе, қолыңызға шақыру қағазын ұстатқан сәтте-ақ, сіз қорқынышты сезінесіз. Менің қолжазбаларымда бұл жөніндегі ойларым әскерге шақыру қағазынан бастап әскери қызметтің қорқынышы, әскери жорықтың қорқынышы, ұрыс алдындағы қорқыныш, ұрыс кезіндегі қорқыныш, шабуылдағы қорқынышпен аяқталған. Алайда біз адамға тән және заңды нәрсені қалайша теріске шығара аламыз? Керісінше, бұл сезімді зерттей отырып, біз оған басқа сезімді қарама-қарсы қоюға тиіспіз, бірақ та қорқыныш жоқ деп айтудың керегі жоқ. Батылдық пен қорқақтық – бұл қорқыныштың парызбен күресінің нәтижесі. Қорқыныш бар, бірақ оны жеңуге болады. Үрейлену деген ұғым, сондай-ақ шамалы және қатты қорқу сезімі бар. Қорқынышты жалпы мәжбүр ету жолымен жеңуге болады. Қандай мәжбүр ету жолымен? Ең алдымен, өзіміз жеке адамның психологиясы деп айтатын ішкі мәжбүр ету жолымен. Жауынгерлік ерліктерді сипаттаған кезде – ішкі арпалысты суреттемейді. Жауынгердің қандай күрес пен психологиялық қиналыстың нәтижесінде қарабет болғанын немесе даңққа жеткенін ашып көрсету қажет. Міне, сонда ғана солдат пен офицердің бейнесі анағұрлым жанды, анағұрлым кесек тұлғалы болмақ. Қорқынышты:

біріншіден, ішкі мәжбүр ету жолымен,

екіншіден, сыртқы мәжбүр ету жолымен, яғни қоғамдық ықпал ету жолымен жеңуге болады.

Тәуекелсіз – жеңіс жоқ.

Жаудан қашып емес, қорғанып және шабуылға шығып құтыла аласың. Өмір сүруге деген үміт оты жүрегіңді жылытады, әрбір солдат та пенде, ол да өмір сүргісі келеді. Өмір сүруге деген тілек өзін-өзі сақтау инстинктін қалыптастырады, солдат қорғанады және шабуылға шығады.

Әңгіме мынада, бұл өзін-өзі сақтау инстинктінің екі жағы бар: біріншісі – адам өзін-өзі сақтау үшін қашады, екіншісі – адам осындай мақсатпен шабуыл жасап, қорғанады. Мен адамның бойындағы осы екінші жақты дамыту керек деп санаймын, өйткені ол қорғануға, шабуыл жасауға итермелейді. Сондықтан да оны барынша дамытып отыру қажет. Барлық нәрсенің көлеңкелі жағы болады, ал жалпы және тұтас алғанда бұл -адамның ғана емес, барлық жанды дүниенің асыл қасиеті. Міне, неліктен өзін-өзі сақтау инстинктінің ұрыста бастапқы қозғаушы күш болатыны сондықтан. Өзін-өзі сақтау инстинкті басқаны өлтіруге мәжбүр етеді, ал бұл өзіңнің өлгеніңнен гөрі әлдеқайда қиын. Мына біздердің, жай адамдардың, арасында әлдебіреуді өлтіретін адам табыла қояр ма екен? Оның қолдары қалтырап, жалпы ол мұны істей алмаған болар еді, ал солдат оны істейді. Ол бір адамның өмірін қорғау әрі сақтау мақсатымен, басқаның көзін жояды. Ол неліктен екінші біреудің көзін жояды? Оған бұлай етуге кім хұқық береді? Соғыста бұл адам өлтірушілік әрекет немен ақталынып алынады? Неліктен бұл ұрыс даласында ерлікке, ал мұнда, сіздерде, қылмысқа саналады? Ол өзінің көзін жойғысы келгеннің көзін жояды! Дұшпанның өзін өлтірмек болған қараниеттілігі, оған оны өлтіруге хұқ береді! Бұл адам өлтірушілік ұрыс даласында жауынгерлік парызды орындаумен моральдық тұрғыдан ақталынады.

Мен неліктен бұл мәселені кеңірек таратып айтып отырмын? Мен сіздерді үйреткім келіп отырғам жоқ, бірақ бұл мәселенің төңірегінде біздерде бірсыпыра жаңылыс түсініктер орын алып отыр, арамызда әртүрлі адамдар бар, әдетте парасатты адамдардың кейбіреуі өзін-өзі сақтау инстинктін басып тастау қажет дейді, қорқынышты теріске шығарып, тек ерлікті ғана көргісі келеді (әбден жөнді әрі сөзсіз игілікті, бірақ нақты шындықтан мүлдем алыс жатқан ниет).

Қорқыныш тіпті әскери шенге ие. Қатардағы жауынгер, унтер-офицер, офицерлік-генералдық және одан да жоғары шенге ие қорқыныш бар.

Кейбір операцияларды генерал емес, қорқыныш шешкен жағдайлар бар: әскердің ұзаққа созылған бей-берекетсіз шегінуі – мұның бәрі генерал-қорқыныштың ісі.

Қарсылық көрсетуші бір солдат шабуылға шыққан он солдатқа елеулі әрі басып өте алмайтын тосқауыл болып табылады. Ұрыс тәжірибелері көзімізді осыған жеткізді. Жұрт әйтеуір бір генерал қашыпты, шынында да қашпай, оның әскерін қорқыныш қуыпты дейді ғой.

Қайталап айтамын: соғыс пен әскердің ұрыс қимылдарын екі генерал – әскери генерал мен генерал-қорқыныш басқарады.

Екіншісі бет-бейнесі жоқ, барлық жерде торып жүретін, құпия, көрінбес генерал. Оның әрекеті жай түскендей. Біріншісі үнемі бітіспес күрес жүргізіп отырады және өзіне қолайлы болу тұрғысынан екіншісімен берік достық байланыс жасайды (қолайлы кезде дұшпанға қорқыныш тудырып, сөйтіп оның қызметін пайдаланады).

Генерал-қорқыныш – стихия генералы. Ол батыл солдаттан зәре-құты қашып, қоян жүрек маршалдың жағасынан алады. Қазіргі кезеңнің тарихы генерал-қорқыныштың тіпті ірі стратегиялық масштабтағы операцияларды әлденеше рет шешкені сияқты көптеген фактілерді біледі.

Қорқынышты әрбір адам көп, тіптен бірнеше рет басынан өткізді: казармалық өмірдің қорқынышы, жауынгерлік жорықтың қорқынышы, ұрыс алдындағы қорқыныш және ұрыс кезіндегі қорқыныш және т.б. Бұл жерде қазақ халқының «ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді» деген мәтелін келтіре кеткен орынды. Бұл мәтел – біздің халқымыздың жауынгерлік ой-пікірі, сіз, сірә, басқа мұндай ой-пікірді таба алмассыз. Көбісі бізді тіпті әскери форма киіп тұрғанымыздың өзінде де бақташы тайпа деп санайды, бізге түр-тұрпаты ерекше адам ретінде қарайды. Бізге халық, адам ретінде қарау қажет. Егер біз өзіміздің тарихи зердемізге үңілсек, онда бізде көптеген жауынгерлік шығармалардың барлығын көреміз. Бұл мәтелді орыс тіліне былай аударуға болады: «Мужу честь дороже жизни, благородному человеку честь дороже жизни». «Өлімнен ұят күшті». «Бесчестье -позор – страшнее смерти». «Жаным – арымның садағасы». «За жизнь дерись до смерти». «Өмір үшін өлгенше соғыс». Адамгершілік сезімі, ұят сезімі, ерік-жігер, мақтаныш және басқа да сезімдер адамның барлық асыл қасиеттері біздерге – жауынгерлерге өзінің ішкі қорқынышын, содан кейін сыртқы қорқынышты жеңуге көмектеседі…

Қорытынды жасауға көшейік, қорқыныш барлық тірі нәрселерге тән болса, батылдық парыз сезімінің қорқынышпен күресі нәтижесінде туады екен.

Ал парыз сезімі дегеніміз не?

Бұл адамгершілік сезімі, намыс, ар-ұят – бұл адамның өзін кез келген опасыздықтан сақтайды, қорғайды, яғни масқара болып жүргеннен, абыроймен өлген артық деген сөз. Өлімнен ұят күшті. Әңгімемізге осымен нүкте қоялық.

Ерлік дегеніміз не? Бұл – адамға туа біткен қасиет емес, дұрыс жүргізілген әскери тәрбиенің жемісі. Ержүректілік пен батырлықты найзаласқан қолма-қол ұрыстан көргісі келетін адам қателеседі.

Ерлік – табиғат сыйы емес, ең алдымен өзіңнің ар-намысыңды және азаматтың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік, теңдікте өзіңмен сайысқа түсе отырып, тұтас коллектив өмірінің игілігін ғана емес, сонымен қауіп-қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жанмен, қанға-қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету.

Батылдық – қимыл әрекет есебін тәуекел етумен үйлестіре алушылық. Тәуекелді есеп ақтайды. Есепсіз тәуекел – тұл.

Көзсіз батырлық – ептілікті батылдықпен ұштастыра білушілік. Ойланбай жасалынған көзсіз батырлық – есерсоқтық. Ептілік – адамның ақыл-ойын ұшқыр ойлай білуге, дене қимылын икемділікке, бұлшық еттерінің шиыршық ата қозғалыс жасауға қатаң жүйелі түрде тәрбиелеудің (жаттықтырудың) нәтижесі.

Келесі мәселе солдат туралы.

Бұл – былайша айтқанда, өте күрделі мәселелердің бірі. Бүгінгі күні әділін айтсақ, әскери тақырыптағы барлық шығармалар мен заметкаларда солдаттың бейнесі ашылып көрсетілмей келеді, оның орнына жансыз қағаз адамның образы жасалынуда. Олардың шығармаларында солдат адамзаттың әлдебір жаратылысы бөлек перзенті сияқты суреттелінеді, сөйтіп солдаттың шынайы бейнесі шықпай қалады.

Қорқынышқа оралайықшы. Мен сіздерге «Ұрыс кезіндегі қорқыныш» деп аталатын қойын жазбаларымнан үзінді келтірейін деп едім:

«Ұрыста адамның барлық қасиеттері сынға түсіп, тексеріліп, бәрі де шешіледі. Ұрыс өтіріктің, жалған батырлықтың бет пердесін сырып тастайды, екіжүзділік оқтың астында шыдас бермейді. Ұрыста зәре-құтыңның ұшқанын жасыра алмайсың. Батылдық мүлдем жоғалады, болмаса өзінің барлық көрінісімен тек ұрыста ғана көрінеді.

Жауынгер өзінің қаруымен күшті, бірақ та алып батырдың қара күші де табанды жауынгердің жай қаруының алдында қауқарсыз болатыны сияқты әлсіздің қолындағы ең қуатты қару да дәрменсіз.

Табандылық – батылдардың қалқаны. Құтқару – қашуда емес, қорғану мен шабуыл жасауда. Кімде-кім қорғанбаса, сол өледі. Тәуекелсіз ерлік жоқ.

Шабуылға шыққан, өлімді күтпей, өлімге бетпе-бет барған адам ғана жеңіп шығады. Өйткені ол өмірді өте сүйеді, өмір мен отанның азаттығы үшін ұрысқа аттанады.

Ұрыста өмір ешкімге сыйланбайды, ол жаулап алынады, өйткені ұрыс аяушылықты білмейді.

Қауіптілік ұрыста жорамалдан нақтылыққа айналады, ол тікелей жақыннан сезіледі -айналаға өлім қаупі төніп, әрбір қадам сайын күшейіп, үдей түседі. Жаныңдағы серіктестерің оқ тиіп сиреп, ысқырына зулаған оқ, снарядтар мен миналар ұли, құлақ тұндыра ызындай ұшып, кедергіге қатты соғыла, гүрс ете жарылып, жан-жаққа әртүрлі көлемдегі тиген жерін опырып, жарақаттап, мертіктіретін, жолындағының бәрін жайпап өтетін жарықшақтар ұшады да, жарылыс болған жерден қан аралас шаң, топырақ, балшық аралас қоп-қою қара түтін терең шұңқыр қалдыра аспанға көтеріледі.

Майдан даласы мен аспанынан сәт сайын өлім қаупі төнеді. Уақыт жылжып өте береді, бір сағат – 60 минут өтеді, бір минутта – 60 секунд, ал секундына мыңдаған адам қаза болады, олардың жер бауырлап жылжуына, жүруіне, қарсы жүгіруіне тура келеді.

Адам өмірінде бұрын-соңды болмаған сын сағат – қорқыныш сезімі мен парыз сезімі тайталасқа, арпалысқа, жан беpiп, жан алысуға түседі, тіпті әбден ашынған аң да қорқыныш пен парыз сезімі сияқты қатал арпалысқа түсе қоюға дәрменсіз болар: «Сен өлесің, сенің жастық шағың осымен бітті, сені қазір өлтіреді, болмаса қайтып бас көтертпейтіндей етіп жаншып тастайды, сенің денеңнің быт-шытын шығарып, бұтарлайды, сені ешкім де таба да, жерлей де алмайды».

«Ел қайда, Еділ қайда, мұра қайда,

Еш пенде әл ақуалың сұрамайды.

Осы жерде ажал жетіп өліп кетсем,

Еш пенде, ой бауырым, деп жыламайды».

«Құтылуға асық, жасырын, зытып келеміз, тезірек зытып, жүгіріп келеміз…» Қорқыныш сезімі аяғыңды артқа тартады немесе қорғасындай ауыр салмақпен жерге жабыстыра түседі, болмаса шинельдің етегінен жабысып, ілгері жібермейді. Қолың талып, әл кетіп, саусақтарың шүріппені басуға келмейді, көз шарасынан шығып, қарауылға алып, нысананы көздеу түгілі қараудан да қорқады. Буындары дірілдеп, тізесі қалтырайды. Өкпесі ауа жетпей алқынады. Кеудеңде жүрегің дүрс-дүрс соғады, түсі қашып, өңі сұп-сұр болып кетеді. Жүйкесі шегіне жете ширығады: мұның бәрі қашу керек, артқа қарамай зыту керек, құтылу қажет дегенді білдіреді.

Сен адамсың! Сен азаматсың! Сенде ұят, масқара болу, опасыздық сезімі бар – сенде жеке бастың асыл абыройы, өз отбасыңның абыройы, өз ұлтыңа деген мақтаныш – парыз сезімі бар. Сен жалғыз емессің, бұл ауыртпалық сенің жалғыз өзіңе ғана түсіп тұрған жоқ, жаныңда өзіңнің отандастарың, сенің қарулас жолдастарың бар, олар сенен кем емес, сен сияқты, бұлар да өмір сүргісі келеді. Сенің қара басыңа бола шынымен басқалар сенің үй-ішіңді, ата-анаңды, сенің туған халқыңды қоян жүрек деп атағаны ма! Басқа жұрт бұлар Отан деген сөзді жүрегімен емес, тілінің ұшымен айтады демес үшін өз басыңа, үй-ішіңе, туған халқыңның атына кір келтіріп, қорлық таңбасын түсіре көрме. Олар сенің есіміңді атауға арланып, сені мәңгі бақи қарғамайтындай әрекет еткін.

Ойланшы! Егер сен бұқпантайлап қаша жөнелсең, онда өз замандасыңның алдында масқара боласың, лағынет қарғыс айтады, жұрттың бәрі сенен сырт айналады: сенен әке-шешең де сатқын ретінде безініп, беті күйіп, көршілерінің жүзіне қарай алмайтын болады. Әйелің де біржола сенен безініп, саған өзіңнің жүрек сырын ашқан бақытсыз күнді шерлі көңілмен еске алатын болады. Сенің сүйікті балаларың да безініп, мына барлық бақытсыз балалардың ішінде ең бақытсызы болмақ. Олар сенің фамилияңды алып жүруге ұялып, өздерінің әкесінің кім болғанын жасыратын болады. Өзіңнің қайғыңды, қиындығыңды, қауіп-қатеріңді бөліскің келмейтін жолдастарың, жерлестерің де біржола сырт береді. Егер сені ұстап алатын болса – онда сатқын, опасыз адам ретінде атып тастайды, әділ түрде масқаралап, сенің қаныңмен коллективтің масқара болған күнәсін жуады. Атып тасталған жерде абыройың айрандай төгілген күйде тасталған өлекседей жатасың. Ойланшы, қашу – жаудан құтылудың жолы емес, өлімнен де жаман, ауыр опасыздық.

Саған өмірді ешкім сыйға тартпайды, оны өзің күресіп жеңіп аласың. Абыройыңды жоғалтпа. Бойыңа күш-қайратыңды жи: өмір сүргің келсе, онда өзің мен жолдастарыңды өлтіргісі келгендерді өлтір, сонда ғана тірі қаласың. Жолдасыңды да құтқарып қаласың, онда даңқ та, абырой да сенікі. Сені бәрі батыр деп айтып, мақтан ететін болады.

Бәлкім мүгедек болып та қаларсың, мұның өзі жұрт жек көретін жаны мүгедек болып жүргеннен әлдеқайда артық. Мүмкін өз борышыңды орындау жолында қаза табарсың, онда сені мәңгі еске сақтап, алғыс сезіммен айтатын, мақтанышпен еске алатын болады. Есейе түс! Алға ұмтыл!— деп әмір береді бойдағы парыз, адамгершілік сезімі.

Солдатта осынау ішкі арпалыс сәтте, таразының екі басы біресе бір, біресе екінші жағына қарай алма кезек ауытқи бастаған кезде, солдат осы екі бірдей сиқырлы сезімнің арбауына берілген сәтте бұйрық беріледі. Командирдің бұйрығы, оның әмірлі де қарсылықты басып тастайтын үні, сенімді де сабырлы дауыс ырғағы – жауынгер кеудесіне сенімділік ұялататын, оның ерік күшін, жүйкесін ширата түсетін, парызын орындауға серпін беретін, жауынгерді жүрексіздің қолынан масқара болудан аман алып қалатын, жауынгерлік рух беріп, солдаттың ар-ожданын алдамшы, бірақ та жаман психологиядан – қорқыныш сезімінен сақтап қалатын Отанның ұлдарына берген бұйрығы болып табылады.

Мен жоғарыда: «…ұрысты басқару – бұл жүйкені (психиканы) басқару» деп айтқан себебім сондықтан еді. Міне, сондықтан да ұрыс кезіндегі командирдің бұйрығының мәні тек қана басқару құралы ретінде ғана емес, сондай-ақ қорқыныш сезімін парыз сезімінің түпкілікті жеңу құралы ретінде де мәні баға жеткісіз.

Жауынгер қорқыныш сезімін жеңіп, көптеген қауіп-қатердің ішінде өзін сабырлы сезінеді (әрине, салыстырмалы түрде) ол өзінің қаруының күшіне сенеді және ұрыс даласында ақылмен, сабырлылықпен, есеппенен әрекет етеді, кейде тіпті өзі әбден азап шеккен, жауға деген әбден қайнаған ыза-кекпен аласұрып бас амандығын да ұмытып, қауіп-қатерге көзбе-көз ұмтылып, оны жеңіп шығады.

Біздің солдаттар баспасөзде, әсіресе, Қазақстан баспасөзі бетінде тым сұрқай түрде көрсетіледі. Сондықтан мен 1942 жылдың басында қазақ жазушылары мен журналистеріне хат жазуға мәжбүр болдым. Олардың көбі өткір жазылған хатты көңілдеріне алып, маған өкпелеп қалыпты.

Сәбит Мұқанов менің мына өлең жолдарыма қатты өкпелеп қалыпты:

Жер күңіреніп, су тасып, қара бұлт көшкенде,

Ел күйзеліп, ер қажып қара түн басқа түскенде,

Ата тегі жер үшін, туысқан-туған ел үшін,

Ел ерлері майданда белуардан қан кешкенде

Соғыс жазушыға не берді?

Жазушы соғысқа не берді?

Дау емес менің сұрауым, көптің бірі болған соң,

Менің менім мен емес, мыңның мені болған соң.

Осында қатысып отырған екеу – Мұхтар мен Ғабит өз әріптесі мен председательге қосылуына тура келер, болмаса езінің творчестволық жазушылық арының алдында осы екі сұраққа жауап берер деп ойлаймын, (оларға бұрылып):

Мына сын сағатта, бүгінгі ойран таңда, елдің елдігі, ердің ерлігі туралы қолыма мылтық ұстап жүрген мен жазамын ба, жоқ қалам ұстаған сендер жазасыңдар ма? Бел дүние, ол дүниеде жазу қайсымызға борыш?

Ойланып көріңіздерші. Өкпелеу үшін үлкен ақылдың керегі де жоқ.

«Жазушыларға жазған хатымда» мен ең алдымен солдат адам және адамға тән барлық нәрселер оған да тән деп айтқым келген еді. Ұрыстағы ең қатерлі қару – адам жаны, оған қажетті оқ-дәрі – рухани азық болмақ. Бұл адам жан жүйесін түсіну үшін оның конструкциясын толық білу қажет, бұл қару-жарақты жабдықтау мен пайдалану үшін әрбір бұрандасының детальдарына дейін білу керек, оның арсеналы жүректі баурар жалынды сөз болуға тиіс. Біз солдаттың – адамның жан-жүйесін бейнелеп қару-жарақ деп атаған екенбіз, онда әрбір қару-жарақты система мен калибрге болу қажет. Солдаттардың құрамы әртүрлі, әртүрлі системалы және әртүрлі калибрлі. Гаубица сияқты жан жүйесі бар… оған винтовканың оғын жібереді, ал ұсақ калибрлі винтовкаға кенеттен снаряд жібере бастайды… Біздер жазушылардың творчествосын рухани азық деп атайды екенбіз, онда солдатқа жеңіл оқылатын, күлкіге қарық ететін барлық адам жөнінде, адамның адамгершілігі туралы ойландырып-толғандыратын кітап беру керек. Бұл жөнінде жазу, әрине, қиын, бірақ жазу қажет. Осындай пайымдауларға байланысты мен мұндай хатты жазуға мәжбүр болдым. Біздер алып тұратын майдан туралы жазылған орыс әдебиетінің 60 проценті де брак екенін айтқым келеді, ал қазақ әдебиетшілері болса, брактан қашып, мүлдем жазбауды ұйғарған. Рас, бұл – қаржыны үнемдеу, бірақ қазақ солдатының рухани азыққа деген мұқтажы, қажеті басқалардан кем емес.

Соғыс тақырыбына жазудың өте қиын екенін қайталап айтамын. Әзірше ізін суытпай сұлбасын, нобайын түсіріп қою керек, бірақ та олардың өзінен адамның сурет салуға әрекеттенген талпынысы көрінетіндей болсын, ал нобайсыз қалдыруға болмайды. Қазір бұл материалдармен соғыстан кейін бірнеше жыл жұмыс істей алатындай әрі оны өңдеп, нағыз келбетіне, сипатына келтіре алатындай етіп жазу керек.

Кез келген шығынның орнын толтыруға болғанымен, бірақ адам шығынының орны толмайды. Армияның басты күші мен негізгі байлығы – солдаттар. Сондықтан да басты назар өнерді, солдат кәсібін үйретуге, жауынгерді ұрыста аман сақтап қалуға аударылуға тиіс. Солдатқа, адамға менсінбей қараушылық түбінде жақсылыққа әкеліп соқтырмайды. Барлық кезде де солдаттың мұң-мұқтажына үн қатып отыру қажет, жазушылар қанша дегенмен рухани қару-жарақтарды негізгі жеткізіп берушілер болғандықтан, олар барлық уақытта өз шығармаларына сергек қарауға және бұл мәселеде халықтың алдында бүкіл жауапкершілікті өз мойнына алуға тиіс. Солдат мерт болса, онда барлық байлықтан айырылғанымыз, солдатты аман сақтап қалу – міне, ең басты мәселе осында. Панфилов жөнінде тоқталған кезімде бұл ойды таратыңқырап айтармын. Армиядағы бұл байлықты жоғалтып алмас үшін солдатты рухани да, дене тәрбиесі жағынан да үйрету, оны жақсы жауынгер етіп тәрбиелеу керек, өзі мерт болмай, жауын жоятын солдат кәсібіне үйрету қажет. Жеңіске жету үшін бізге рухани жағынан мықты, жоғары саналы совет адамы керек. Әскери қызметшілердің міндеті – әскерге шақырылған азаматтарға әскери өнерді, техниканы, ұрыс жүргізу айла-тәсілдерін, солдат кәсібін үйрету, сонымен қатар жалпы тәрбие беру жұмысын да жүргізу.

Бойында адамға тілерлік барлық абзал қасиеттері бар парасатты азаматты тәрбиелеу оңай іс емес. Бұл іс жақсы тәрбиешілерді ғана емес, сонымен қатар ондаған жылдар бойы тер төге еңбек етуді де талап етеді. Тәрбиелеу жұмысы көп сатылы, алуан қырлы әрі көп еңбек сіңіруді қажет етеді.

Әскери тәрбие проблемасы – бұл жөргекте жатқан кезден бастап, найзаласқан қоян-қолтық айқасқа дейінгі аралықта жүргізіле беретін тәрбие проблемасы болып табылады. Ата-ана тәрбиесі — мектеп жасына дейінгі тәрбиенің ең басты сатысына, кезеңіне саяды. Мектеп тәрбиесі, коғамдық-жастар тәрбиесі – адамның қалыптасуындағы ең басты кезең. Адам қоғамдық тәрбиеге ақтық демі біткенше мұқтаж болады, қажет етеді. Ересек адамға тәрбие беруді жалғастырудың қажеті жоқ деушілік мүлдем қате. Солдат – ересек адам, бірақ оның қоғамдық жағдайы солдатты төменгі рангіде болуға міндеттейді, ал армияда бұл ранг жасөспірімдерден кем емес қамқорлық қарым-қатынасты жасауды, қорғаншы болуды қажет етеді. Солдат жанының құнарсыз жерден нәр алуына жол беруге мүлдем болмайды. Майдандағы қазақ жауынгерлері өзінің ана тілінің, туған әдебиетінің, төл музыкасының сарқылмас қазынасынан тіпті болмашы, мардымсыз нәрсе болса да ала алмай отыруын мен қылмыс деп есептеймін.

Әскери қызметшілердің ісі – әскерге шақырылған азаматтарды әскери өнерді, техниканы және ұрыс жүргізу айла-тәсілдерін, солдат кәсібін үйрету, сонымен бірге жалпы тәрбие беру жұмысын да жүргізу. Көбінесе аналар баласын жөргегінде жатқанда бүлдіріп алады. Бізге осындай жөргегінде жатып жөнді тәрбие алмаған адам кез келеді, ата-анасы 22 жыл бойы бұзып келген осындай адамды, мен екі жылдың ішінде қайтіп түзей алмақпын? Оның үстіне қырсыққандай командирлердің бәрі бірдей тәрбиеші бола алмайды. Біздің жастарымыздың жартысы бетімен кеткен, тәртіпсіз, олардың үлкендерді сыйламайтыны, дөрекілік көрсететіні құпия емес. Бойында барлық абзал қасиеттері бар адамды тәрбиелеу ісі – бұл әскерге алынғанға дейінгі кезеңде жүргізілетін тәрбие жұмысы болуға тиіс. Қазақ халқы: «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілер»,- дейді. Егер бала жөргекте жатқан кезінен-ақ анасын тыңдамай, бес жасынан әкесімен тайталасып, тілін алмай, бұзақы болып өссе, онда өсе келе одан сөзсіз жаман адам, жаман солдат шығады. Мұндай жөргегінде ұрған адамды қайта тәрбиелеу, оның бойына жауынгерлік игі қасиеттерді дарыту командирдің ғана қиын да ауыр міндеті болмаса керек. Ұқыпсыз, жауапсыз ата-аналардың тәрбиелеп өсірген мұндай жүгенсіз балаларынан командирдің де жақсылық күтуі екіталай. Балаға адамның, азаматтың бойындағы барлық жақсы, асыл қасиеттер ананың ақ сүтімен бірге берілуі қажет, сонда ғана одан жауынгер шықпақ. Сонда ғана әскер өз қатарына өнегелі азаматты, жақсы жауынгерді қабылдай алмақ, ал қазір біздер кейде азап шегіп, қайта тәрбиелеу жұмысына көп уақытымызды, күш қуатымызды сарп етіп, жүйкемізді тоздырып келеміз.

Бұқара көпшілікті тәрбиелеу жұмысында суретшілердің, жазушылардың, композиторлардың және басқа да өнер қайраткерлерінің алатын орны үлкен. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші секретары Скворцов жолдастың қабылдауында болған кезімдегі онымен болған әңгімеде мен ұлтқа әскери тәрбие беру және әскери мәдениеттілік жөнінде айттым. Бұдан басқа арамызда ешқандай да бөгде әңгіме болған жоқ, өзім туралы ешнәрсе де айтпадым. Біз онымен төрт сағат бойы тәрбиелеу, ұлттық жауынгерлік мәдениет туралы, осыған байланысты соғыс айқындап берген кейде өзіміз жемісін көріп жүрген кейбір проблемалар жөнінде әңгімелестік. Әскерге дейін жақсы азаматты тәрбиелеп өсіруіміз қажет.

Бұл өте терең мәселе. Міне, менің солдат туралы арнайы жазуға мәжбүр болуым да сондықтан. «Солдат» деген сөзді соғысқа қатысты мағынада ғана ұғынбау қажет. Өйткені сіздер соғыста да, майданда да жүрген жоқсыздар, бірақ та сіздер де еңбек майданының солдаттарысыздар. Барлық жерде адамға жас кезінен бастап солдат, нағыз күрескер деп қарау қажет. Мен үстіне сұр шинель киіп, қолына винтовка ұстаған адамды ғана айтып отырған жоқпын, солдат деп әртүрлі салалар мен қызметтерде жұмыс істеп жүргендердің бәрін айтып отырмын. Өйткені бұл да майдан. Солдат деген сөзді мен кең мағынада түсінемін. От басы, ошақ қасынан бастап – шабуылға дейін, ұрыс кезінде барлық жерде жауынгерлік қасиет, адамның табандылық көрсете білуі керек. Адамның әскери-жауынгерлік қызметі – біздің күресіміздің тек бір ғана түрі болып табылады.

Ерлікке тәрбиелеу.

Солдат, әскери қызметші болу оңай емес. Біріншіден, себебі, солдат қызметі жағынан ешқандай да демократиялық праволарға ие бола алмайды, мен сайлау системасында емес, қызметінде деп айтып отырмын. Сапта тұрған кезде, ол еркін қозғала алмайды, жеке күнделікті тіршілікте өз еркінше жүруіне правосы жоқ. Солдат мұның бәрінен айырылған — қажеттілік осындай, солдаттың жеке үлесі осындай. Әскерде демократизм элементі зиянды. Бәлкім, сіздер бұл дұрыс емес қой деп дау айтарсыздар. Бізде кейбір әскери-саяси қызметшілер бұған қарсы дау айтады, бірақ мен командир мен қатардағы жауынгердің арасындағы күнделікті қарым-қатынаста тіпті демократизмнің элементтері де болмауға тиіс деген осындай қорытындыға келдім. Әмір етуші және мойын ұсынушы, бұйрықты орындаушы бар! Басқару мен бағынудың әскерлік принципі осындай, бұл – қажеттілік. Мен оған істе деймін, ал егер істемесе, бәрібір істеуге мәжбүр етемін. Қарамағындағы солдат пен командирдің арасында сапта ешқандай да тепе-теңдік болуы мүмкін емес. Бұл мәселе мүмкіндігіне қарай соғыстан кейін талқылана жатар, бірақ та Отан соғысына қатысып, едәуір тәжірибе жинаған маған осындай қорытынды жасаудың дұрыс екеніне көзім жетті. Әскердегі жалған және өтірік теңдік жөніндегі мәселе соғыстан кейін талқыланар – мен бұған сенімдімін.

Солдат болу оңай емес, басқаның еркіне мойынсыну жеңіл емес, бірақ сен бұйрықты, команданы сөзсіз орындауға тиіссің, тіпті бұйрық саған ұнамай тұрған күннің өзінде де сен сөзге келмей орындауың керек. Бұл мәселеге байланысты менің қолжазбаларымда бірсыпыра тереңірек жасалған тұжырымдар бар. Менің көзқарасыма күдік келтіретін әрі бұл мәселемен айналысқысы келетін адам болса, қолжазбаммен танысып көрсін.

Командирге әскерді темірдей тәртіпті ету, бағындыру оңай емес. Мен сіздерге тәрбиелеу жұмысындағы игі дәстүрлер жөнінде айтып кеттім, оны енді қайталап айтып жатпаймын. Осыған орай мен Қазақ ССР Халық Комиссарлары Советінің председателіне жастарды тәрбиелеу туралы, ұлтқа әскери тәрбие беру мен әскери мәдениеттілік жөнінде, жігіттеріміздің бойында жауынгерлік қасиеттер қалыптастыратын біздің халқымыздың игілікті дәстүрлері хақында хат жаздым (хаттың тексін оқиды).

Егер халық әскери тұрғыдан алғанда мәдениетсіз болса, онда мұны жөргекте жатқан кезден бастап тәрбиелеу мәселесіне жатқызу керек, егер адамды жауынгерлік қасиетке тәрбиелемесе – онда бұл халық жауынгер халық болмағаны. Мұны өткен тарихымызға қатысты, біздің халқымыз жауынгер халық болмаған деп айта аламыз ба? Жоқ, біз бұлай деп айта алмаймыз, өксікті өкінішке орай біздің жауынгерлік, ержүректік қасиеттерімізге соңғы уақыттарда өткенге жаппай тас лақтыру, қаралауға байланысты жатсына тосырқана қарай бастаған сияқты.

Өткенге жатсына қараушылық орыс және басқа да ұлттарда да болған. Мұның өзін республиканың ескі басшыларының тарапынан жасалынған белгілі дәрежедегі зиянды іс деп санаймын. Халықты жауынгерлік асыл қасиеттерге тәрбиелейтін дәстүрлерінен қалай айыруға болады? Игі дәстүрлерді архивтің сөрелеріне қаттап қоюға бола ма екен? Бұл пайда келтірер ме еді? Бұл бір ұлттық масштабта ғана емес, сонымен бірге халық сияқты мемлекеттік масштабта, әлемдік масштабта да өте үлкен зиян келтіреді. Егер біздер қазақ халқының барлық жақсы дәстүрлерін керегі жоқ деп қудалайтын болсақ, ата-бабаларымыздың кім екенін білмейтін болсақ, мұның өзі пайда бере қояр ма екен? Бұдан Одаққа да үлкен зиян келеді. Өйткені кез келген парасатты адам Африкада, Қытайда, не кез келген басқа елде болмасын, біздердің нағыз адам болғанымызды қалайды емес пе! Ал біз не істедік десеңізші, өткен тарихымызды барып тұрған хайуандықпен жермен-жексен ете аяққа таптап, содан кейін «өткенге қарсы шыққан бунтарлар» деген жалпы қорытынды жасауға келіп тірелдік, ал кейбіреулер бұл игі дәстүрлерді қайта дамыта түсудің орнына, түкке тұрғысыз мәселелермен, ұлттың одан әрі дамып жетілуіне зиянды нәрселермен айналысты. Барлық өткен нәрселерді жаппай, ақ-қарасына көз жеткізбей қаралау қандай жағдайда болса да мақтай қоярлық қылық емес, өте тар өрістілік, қатігездік, надандық, тіпті бұзақылық әрекет. Ол зияннан басқа түк те емес.

Мен осылай деп жазуға неге мәжбүр болдым? Оның себебі мынада. Қатарымызды толықтырар жаңа күш келіп қосылып жатады, олардың кейбіреулеріне қарасақ, бет әлпеті біздікі, ал кеудесіне үңілсек, аяғы аспаннан салбырап түскендей. Бұл қалай деп ойлайсың? Оған орысша айтсаң ұқпайды, қазақша айтсаң да түсінбейді. Оның бойында не қазаққа, не орысқа тән ешнәрсе жоқ. Бұл жағдай менің зығырданымды қайнатты, неге бұлай болды деп, мұның себебін іздеуге мәжбүр болдым, сөйтсем бұл сорлы бейбақ өзінің халқының игі дәстүрлерінен мүлдем бейхабар мақұрым екен. Егер бұл саналы түрде істелінсе — онда зиянкестік болғаны, ал егер саналы түрде істелінбесе — онда халқымыздың игі дәстүрлерін аяққа басып таптағандық — нағыз ақымақтық әрекет болғаны. Дәстүр тәрбиенің басты қайнарларының бірі болып табылады әрі оның өте үлкен мәні бар. Әскери тәрбиенің негізі – командирдің әміріне міндетті түрде бағынушылықты жете түсіну, ұғыну, қызмет бабы талап ететін әскери өмірге сөзсіз түрде толық мойын ұсынушылыққа қол жеткізу.

Егер егжей-тегжейлі айтар болсақ, әскери тәрбиенің басты мақсаты – жауынгердің бойында әскери қызметтің, жауынгерлік өмірдің қиындығы, мұқтаждығы мен ауыртпалығын жеңе алатындай қабілеттілікке тәрбиелеу, денесін, оның рухы мен еркін қиындықтан тайсалмайтындай етіп шынықтыру. Командирдің әміріне мойын ұсыну – бұл да ауыр нәрсе. Әскери тәрбиенің мәні қиындық пен ауыртпалықты, мұқтаждықты және қорқынышты жеңе аларлық қабілеттілікке баулу, тәрбиелеу, ал бұл — тек парасатты адамның ғана қолынан келетін іс. Әскери тәрбиенің әдісі — көз жеткізу, мәжбүр ету және талап ету. Ал кейбіреулердің санасын таяқ билейді. Бес саусақ бірдей емес, амал не, кейде мәжбүр етуге дейін барып қаласың – мәжбүр ету әдісі әлі талай ғасырлар қолданылар. Мен тәрбиелеудегі басты әдіс деп көз жеткізуді мойындаймын, ал мәжбүр етуге қосалқы құрал ретінде қараймын. Мәжбүр еткеннен гөрі адамға көзін жеткізген әлдеқайда ұнамды емес пе? Көзі жеткен адам өз міндетін тек саналы түрде ғана емес, сондай-ақ творчестволықпен де орындайды. Мәжбүр ету көз жеткізу әдісі ретінде практикада, былайша айтқанда тәртіптік қару ретінде де қолданылып отыр.

Ерлік дегеніміз не? Ерліктің анасы — мақтаныш. Кәне, мақтаныштың қандай қайнар көздері бар екеніне талдау жасап көрейікші. Тазалық, ұқыптылық, тән мен жан жүйесінің кіршіксіздігі жеке мақтаныш сезімін тудырады, өзін-өзі ұстай білушілікке үйретеді, өзі мен айналасындағыларға талап қоя білушілікке дағдыландырады. Сыртқы тәртіпсіздік — адамның ішкі кемістігінің белгісі. Кір-қоқыс адамды аздырып-тоздырады.

Жеке мақтаныш сезімі дегеніміз не нәрсе — бұл ең алдымен жеке бастың гигиенасы. Адам өзін көйлегі көк, қайғысы жоқ, қарыны тоқ кезде лайықты ұстап жүре алады. Егер де сіз үстіңізге алба-жұлба киім киген болсаңыз, онда қоғамдық орында өзіңізді лайықты ұстай алмайсыз. Тұрмыста салақ, ұқыпсыз адам — әскери қызметте де, жұмыс орнында да салақ, ұқыпсыз келеді. Егер адам сырттай тәртіпсіз, көргенсіз болса, онда ол жұмыста да дәл сондай, егер адам ұқыпты болса, ол онда жұмыста да ұқыпты болғаны. Кір-қоқыс адамды бүлдіріп, оның бойында жеке мақтаныш сезімін біртіндеп көмескілендіре бастайды. Сыртқы ұқыптылық — ішкі жинақылықтың, өзін-өзі ұстай білушіліктің, өзіне және айналасындағыларға талап қоя білушіліктің белгісі болып табылады. Осымен бұл мәселе жөніндегі әңгімемізді аяқтаймыз.

Жеке мақтаныш сезімі дегеніміз не? Жеке мақтаныш сезімі ерлікті тудырады. Жасық жан ержүрек бола алмайды. Жасық жан жанқиярлық ерлік жасауға да қабілетсіз.

Ұлттық мақтаныш сезімі дегеніміз не?

Ұлттық мақтаныш сезімі дегеніміз — белгілі бір ұлт өкілінің жеке мақтаныш сезімі, белгілі бір немесе басқа бір ұлт адамының көптеген жеке мақтаныш сезімінің жиынтығы болып табылады. Ұлттық мақтаныш сезімі — әрбір ұлт адамдары үшін бұзылмас заң. Кімде-кім өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол сөзсіз барып тұрған арамза, отансыз қаңғыбас. Өзін сыйлай алған адам өзгені де сыйлай алады, белгілі бір ұлттың толық азаматы болып әрі өз ұлтыңды мақтан ете отырып, сен басқа халыққа да лайықты қарай аласың. Мысалы, нағыз интернационалист болуы үшін орыстар шын мәнінде бар болмысымен орыс болуға тиіс. Екі түрлі ұғым бар: ұлттық рух — бұл асыл қасиет, ұлтшылдық — бұл ұлт ішіндегі жеке адам бойындағы көр кеуделік. Бұл мәселені дұрыс түсіне білу керек.

Кейбіреулер ұлттық рухты немесе ұлттық патриотизмді ұлтшылдықпен оп-оңай-ақ шатастырып алады. Бұл жерде міндетті түрде ұғыну қажет. Соғыс кезінде орыстар да бұл мәселені дұрыс түсінуге ұмтылып отыр, олар біз орыстармыз дейді! Бұл дұрыс па, ал соғысқа дейін біздер күшті «интернационалистер» болған едік. Ұлттық рух пен ұлтшылдықтың ара жігін ажырата білген жөн. Ұлттық рух тамаша қасиеттерге ие, өз ұлтыңды тануға көмектеседі, ал бізге осы асыл қасиеттерді дамыта түсу қажет, осындай адам ғана отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.

Барлық халықтар барлық ұлы әрі тамаша нәрселер жасауға қабілетті. Айбарлы адам жасық жанға дос бола алмайды. Егер сен жасық жан екенсің, онда достықты талап етуге қандай құқың бар деу әбден заңды, сені тек жек көруге болады. Халықтардың бауырмалдық ұлы сезімі мына қырғын соғыста үлкен сынға түсіп, бұл сынақтан сүрінбей өтті әрі көптеген адамдардың көзін ашты. Бұл соғыста Совет Одағында тұратын ұлыстар мен ұлттардың бірде-бірі өзгелерден жаман соғысуға правосы жоқ. Айталық, бір халық нашар соғысты дейік; онда бұл халықты құрметтеуге қандай негіз болмақ, ал жақсы соғысып жүрген халық әрқашан ізгі құрмет көрсетуге лайық. Халықтардың достығы мен бауырмалдығының осы айтылған негіздеріне сүйеніп ұлттық мақтаныш сезімі дегеніміз — ұлттар достығының кепілдігі деуге болады.

Әрбір солдат өзіне өзі төмендегідей сұрақтар қояды. Біздер кім едік? Біздер кімбіз? Біздер қандай болмақпыз?

Сонымен, біздер кімбіз және біздер кім болмақпыз? Егер сіздердің біріңізге сіздің атаңыз тамаша адам болған десе, онда сіздің де көңіліңіз көкке көтеріліп қалмай ма, сондықтан да бізден біздер кімбіз деп сұрайтын болса, онда біздің өткен тарихымызға, біздің даңқты ата-бабаларымызға деген біздің бойымызда мақтаныш сезімі сезілетіндей етіп жауап беруге тиістіміз.

Мен: «Біз мал едік, қараңғы едік»,— деп соғатын кейбір шешенсымақтарға қатты ашу-ызам келеді. Бұл бізде ғана бар көр кеуделік емес, басқа ұлттарда да бар нәрсе, тіпті орыстардың арасында да соғысқа дейін өздерінің ата-бабалары жөнінде ұнамсыз нәрселерді айтудан ұялмайтындар табылатын. Суворовтың өзін де жақында ғана көпшілікке насихаттай бастаған жоқ па? Сол кезде, яғни өткен ғасырда өмір сүрген біздің кейбір хандарымыз бен билерімізге, мемлекет қайраткерлерімізге байланысты да осындай көзқараста болдық, ал бізде хан екен, демек антұрған деп қарайтын ұғым — түсінік болды. Мұның өзін парасаттылық еді деп кім айта алады — сөз жоқ, ешкім де айта алмақ емес. Өйткені Кенесарыдан оның көзқарасының Маркс көзқарасымен сәйкес келуін талап етуге болмайды! Олар өз заманының мемлекет қайраткерлері әрі жақсы адамдар болған, сірә мұны теріске шығара қоюға болмас және де оларды мақтаныш етуіміз керек — олар халықтың абыройы ғой. Мұндай сұраққа немере-шөберелері өзінің ата-бабаларына, өзі өмір сүрген қоғамдық формацияда көшке ілескен елеусіз адам емес, жұртқа пайдалы өз заманының прогрессивті, өнегелі адамы болғанына мақтанатындай етіп айта білу қажет. Өткен тарихымызды аяққа баспай, қиянат жасамай, мұны дұрыс ажырата білгеніміз жөн.

Біздер осы кімбіз? Біздер кім болмақпыз? Бұған былай жауап беру керек: жақсы адамдар бар, одан да жақсырақ болуымыз керек. Әйтпесе ертеректе біз мал едік, жылдар өте нағыз адам болыппыздың кезі келмей ме? Бұлайша қойылған сауалға жауап қайыру жөнсіздік.

Оқып-үйрету, тәрбие беру деген ұғым-түсінік бар. Оқыту дегеніміз не? Бұл — өте қатал түрде тәрбиелеу жолымен солдат кәсібінің техникасын үйрету. Барлық айла-тәсілдерді солдат снарядтарда жаттығу орындайтын гимнастай дағдылы түрде істей беретіндей дәрежеге жеткізу керек. Тәрбие адам бойында жақсы мінез-құлық қалыптастырады. Тәрбиелеудегі бірінші мақсат — саналылық, бұл ең басты мәселе, ал мәжбүр етушілік — қосалқы тәртіп режимі болмақ. Көнтерілікке, көнбістікке, бас июшілікке тәрбиелеу, бұл, шын мәнінде, адамды моральдық жағынан толық езіп-жаншу деген сөз. Тіл алғыштыққа бейімділікті адам бойындағы адамгершілік қасиеттерді жетілдіру мен жандандыра түсудің қуатты да икемді құралына айналдыра білген жөн. Көнтерілілік, көнбістік — асқақ адамның сергек ойына тұсау.

Армияда адамның адамгершілік сезімін терең құрметтей білуге негізделген қатаң тәртіп болуға тиіс.

Ерлікке тәрбиелеу — сенімді түрде шешімділік жасау кезіндегі сақтық – батырдың басты қасиеті. Ойланбай, көзсіз жасалған ерлік – батылдық емес, есерсоқтық және оны ерлік деп атауға келмейді.

Адам бойындағы адамгершілік сезімді аяққа баспай, қорламай, құрметтей білген жөн. Біздің суретшілер болса, немістің суретін салған кезде үрейлі каррикатура, жан түршігер құбыжық етіп салып, жүгенсіздік жасайды. Міне, мен ешқашан да ұрыста болып көрмеген солдатпын дейік, алайда көп ұзамай қызу шайқасқа қатыспақпын, алдыма қарасам, Тәңірім бұрын-соңды жер бетінде жарата қоймаған суретші қолымен салынған алып құбыжық тұр. Мұнысы — насихатының түрі, осылайша суретшілер одағы жауға деген өшпенділікті тәрбиелеу жұмысына көмектеспек болады, бірақ шын мәнінде суретшілер одағының мұндай әрекетінің пайдасынан зияны көп, осындай жүгенсіздігімен ол тек жас жауынгерді шошына түседі. Бұл жүгенсіздік менің жан дүниемді тітіркендіріп, ашу-ызамды қайнатты: бұл суретшілерді түрмеге жауып тастаудың орнына, оларға қалам ақы төлейтіні қалай? Немістерді жан түршігерлік құбыжық етіп суреттейтін шығармалар да баршылық — бұл жалған, өтірік. Егер өтірікті айта алмайды екенсің, дұрысы үніңді өшір, ал айта алады екенсің, онда жөнімен, мөлшерімен айт. Кейбіреулер немістерді адам емес дегенді айтады. Мен мұндай пікірмен келіспеймін және өзімнің солдаттарыма немістер де сүйек пен еттен жаралған, бірақ олар мінез-құлқы жағынан барып тұрған азғындаған, бұзылған адамдар деп айтамын.

Немісті де найзамен шаншып, оқпен атып өлтіруге болатынына, оған да қорқыныш тән екендігіне жауынгерлердің көзін жеткізу қажет. Сонымен, барып тұрған өтірік үлкен шаян алып келеді екен. Екінші бір шектен шығушылық — немістерді біздің жалғыз жауынгеріміздің өзі-ақ «ура» деп атой салса, алды-артына қарамай зыта жөнелетін су жүрек қорқақ етіп көрсетушілік. Екі жылдың ішінде мен мұндай немістерді көргенім жоқ. Олар қарсылық көрсетіп бағады, оларға қорқыныш сияқты, ержүректілік те тән.

Дұшпанды бейшара етіп, оның жауынгерлік қасиетін, қарсыласуға қабілеттілігін жасырып көрсету жөн емес. Дұшпан туралы шектен шыққан кез келген каррикатура жөнсіздік қана емес, сонымен бірге зиянды да. Дұшпан туралы шындық нәрсені айту керек — тек шындық мысалдарында ғана жауға деген өшпенділікке және батылдыққа тәрбиелеуге болады.

Тәрбие жұмысының мақсаты — адамның бойында жауынгерлік қасиетті, жауынгерлік өнегелілікті қалыптастыру. Бұған адамды иландыру арқылы қол жеткізеді, семьяңа, халқыңа, отаныңа, мемлекетке берілгендік, үлкенді сыйлау, заңды, тәртіпті, салт-дәстүрлерді сақтау, жеке адамның игілігімен етене байланысты, қоғамдық игілік жөнінде қамқорлық жасау өмірлік әрі рухани қажеттілік болып табылады, қоғамдық қажеттіліктерге (әркімнің қабілетіне қарай) деген дұрыс көзқарас қоғамнан лайықты бағасын алады.

Бұл ұғымдар тәрбиелеу арқылы сана-сезімге сіңіріледі де, адамның бойында саналы іс-әрекет жасау үшін дербес мінез-құлық қалыптастырады; жауынгердің адамгершілік келбетіне қорқыныш пен құлдық ұрушылық жат болуға тиіс, мұның өзі шексіз сүюшілік пен мемлекетке, халқыңа шын жүректен сенушіліктің мән-мағынасын білдіреді.

Қазақтар: «Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол»,— дейді. Адам бақытты болған кезде шексіз беріледі, ал ол өзіне қай жерде сенім білдіріп, өзін қай жер жақсы көрсе, сол жерде ғана бақытты. Енді кейбір психологиялық ұғымдарға тоқталып өтейін:

Ақыл. Сезім. Ерік.

Ақыл — бұл заттар мен құбылыстарды танитын күш. Ақыл оларды өте сезімталдықпен ажыратып, анықтайды, яғни адам өзінің сезім мүшелері арқылы әсер алып, оны нерв жүйелеріне беріп, мида тез арада қорытып, пайда болған нәрсе түсінік пе немесе образ ба, анық жауабын береді. Ақылдың жұмысы адамның ішкі сезім күйін бейнелейді. Мұны біз көбінесе жекелеген ұғымдарға жіктеп жатамыз.

Ойлау — алған әсерлерді біртіндеп өңдей отырып, объективті шындықты бейнелейтін танымның жоғары сатысы.

Сенімділік — бұл заттар мен құбылыстар туралы, болып жатқан нәрсе туралы нақты ұғым мен оның зардабы туралы айқын түсінік. Сенімділік табысқа жетуге деген құлшынысты арттырады, бойға қуат береді, әбден айқындалған өмір беруге немесе жеке іс-қимылға шақырады — яғни дереу әрекет жасауға итермелейді.

Күдік — алған әсерді шала әрі айқын сезіне алмаудың, түсіне және өңдей алмаудың салдарынан ақылдың арса болуы, ойдың толқуы… Күдік — қорқыныштың бір түрі, соғыста толқу — бір нәрсеге шешіліп тәуекел ете қоюға, бір нәрсеге әрекет қылуға мүмкіндік бере қоймайтын, көбіне сасқалақтап асып-сасуға дейін жеткізетін өте қауіпті, көбіне залалды астан-кестен болған ішкі дүниенің күйі; жаңыла бастаған адам, басқаларды да есінен жаңылыстырады.

Күдіктене бастаған командир, әдетте, өзінің міндетін орынбасарына артып немесе оның «қарамағындағылар жай оны түсінбепті» деген сылтаудың зардабынан өзін қауіпсіздендіре отырып, жалпы сөзбенен анық, айқын емес бұйрық беріп жеке бұйрықтан қашқалақтайтынын біздер тәжірибеден білеміз. Халықта мұны «айран ішкен құтылады, шелек жалаған тұтылады» дейді. Жеке басым өзімнің бастығым генерал Чернигов ақылының тұрлаусыздығынан үш рет сәл болмағанда ажал апанына түсе жаздадым, осы жағдай «күдік» деген ұғымды тереңірек түсінуіме түрткі болды.

Ес — бұл ақыл-ойдың бастан өткен әсерлерді өз қалауынша қабылдау, сақтау және қайта жаңғырту қабілеті. Әскери істе ес тәжірибені негіздеуге қызмет етеді. Ес алдағы пайдалы іс-әрекеттер үшін сәтті және сәтсіз әрекеттерден тағылым ала отырып құбылыстарды сұрыптап, жинақтайды. Бізге бұл әділ түрде тәжірибеден үйрену, басқалардың тәжірибелерін жинақтап, зерттеу ұсынылады. Әрине, жеке тәжірибе – ұлы іс, ол санада терең із қалдырады, дегенмен де оның да аясы тар, сондықтан да басқалардың тәжірибесі мен зердесіне, оларды үйрену мен жинақтауға ерекше көңіл бөлінгені жөн, бұл кез келген ойлы офицердің парызы әрі оның жеке басының іштей өсуінің құралы болуға тиіс.

Зерігу — ақыл-ойдың қызығушылығының болмауы, қабілеттің аздығы, қызметтің әлсіздігінен пайда болады. Зерігу қызмет орнына, табиғаты келмейтін жұмысқа бейімділігіне, қабілетіне қарамай тағайындай салушылықтан келіп туады. Халық: «Қарғаны баптағанмен бүркіт болмас», «Аяз би, әліңді, құмырсқа, жолыңды біл», «Әркім өз жөнін білгені жақсы»,— деп бекер айтпаған. Әр уақытта адамның туа біткен қабілеттілігін, табиғи дарынын ескеріп және қызметтік талаппен байланысты тууы мүмкін қайшылықтарды орағытып кеткен жөн. Кадрларды, кімнің неге қабілетті екенін, жалпы кімді қай жерге тағайындау емес, пайдалану жөн, тиімді екенін анықтау мақсатында зерттеп білу, анықтау талабының заңды екені белгілі. Мұның бәрін есепке алмау (кадрларды, қатардағы құрамды қосып есептегенде, дұрыс бөліп, орынды орналастырған жағдайда оп-оңай құтылып кетуге болатын) үлкен материалдық шығын мен қажетсіз құрбандыққа душар етеді.

Селқостық — негізінен зерігудің бір түрі, ойлаудың тиянақсыздығы, айқын еместігі, құбылысты байыпсыз қабылдаушылық; осыдан оның салдары енжарлық, қызметтік әлсіздік және т. б. туады.

Армандаушылық — жүзеге аспайтын нәрселерді ойлану, дегенмен де бұл адам бойындағы күшті құштарлық. Соғыста армандаушылық — көбінесе нақты міндеттерді шешуде творчестволық жолға итермелейтін қозғаушы күш.

Қулық — алған әсерлерді жалған, жасанды түрде көрсету – соғыста ең сорақы бақытсыздық, қауіпті өтірік.

Екіжүзділік — жалған жаны ашушылық, түсінушілік, ұғынушылық, пікірлестік, өтірік нәрсені шын деп, шынды жасырып көрсетушілік.

Мұның бәрі көбіне «Аяз би, әліңді, құмырсқа, жолыңды біл» салдарынан. Екіжүзділікті жоюдың ең сенімді тәсілі, ең дұрысы — бөлімді жасақтау кезінде немесе қызмет орнына офицер-жолдастарды тағайындаған кезде мұндай жағдайларды тудыратын себептерге жол бермеу. Мүмкіндік болмаған жағдайда — мәжбүр ету әдісімен үйрету керек.

Сезім — тән мен жанның белгілі бір жағдайдағы күйі, яғни біздің сыртқы дүниені қабылдау және оған жауап беру, реакция жасау қабілетіміз. Сезім: тән (физикалық), немесе оны кейде төменгі сезім деп те атайды, яғни оны организмнің (ауырсыну, шөліркеу, аштық, суықтық және т. б.) физикалық күйі анықтайды. Рухани немесе кейде жоғарғы деп те аталынатын — яғни адамның көңілін аударып, жан дүниесін астан-кестен ететін сезім — оған махаббат, жеккөрушілік, ашу-кек, ыза сезімі және сол сияқты ақиқат, әділдік сезімі, шындық, өтірік және т. б. сияқты ұғымдар да жатады.

Әсер – адамның психикасын қоздыратын немесе басатын жағымды немесе жағымсыз түйсік сезім. Әсер сезімі физикалық та, сондай-ақ бұл сөздің рухани мағынасында да адамның қызметіне тікелей ықпал ете отырып, адамды қайраттандыра түсуге, оның бойындағы күш-қуаттың артып, болмаса әлсіреуіне себепші болады. Бізге бәрінен де гөрі әскери тәрбиеде жауынгерлік қасиеттерді дарытудың моральдық және адамгершілік негіздері ретіндегі сезімдердің ең жоғары көрінісін білу, зерттеу және түсіну маңыздырақ.

Парыз — бұл орындалуға тиіс міндет пен әрекет. Парыз алға қойылған міндеттен туады, яғни міндет адамға парызды жүктейді, сондықтан да парыз бен міндет адамның қызмет әрекетінде әртүрлі. Халық: «Билік кімде болса, сұрау да содан», — дейді. «Міндет адамға жауапкершілікті жүктейді». Егер бізді қоршаған табиғат пен жануарлар әлеміне тіл біткен болса, онда олар мүлдем әділ түрде дауыспен: «Адамның қолына қыруар билік берілген, одан көбірек сұрағын, жаратушым!» — деген болар еді.

Әскери қызмет әскери қызметшілерге біз әскери парыз деп айтатын ерекше спецификалық міндет жүктейді. Мемлекетті қолына қару алып сыртқы және ішкі жаулардан қорғау —-армияның басты міндеті мен мақсаты. Армияның негізгі мақсаты — ұрыс жүргізу, бұл әскери мақсатқа жету жолындағы бірден-бір құрал. Кез келген ұрыстың міндет-мақсаты дұшпанға қақырата соққы беру, демек әскери парыз дегеніміздің өзі – бұл жеңісті сезіну, жеңіске жету жолында қауіп-қатерден тайсалмай, намыс пен абыройды жоғары ұстап, өлімге тәуекел етіп, жауды жеңген кездегі мақтаныш сезімі деген сөз. Әскери парыздың өзегі — әскери рух, әскерлердің моральдық-адамгершілік бейнесі жоғары идеялық пен патриотизм болып табылады. Әскери рухтың — парыздың мән-маңызы өлімге бас тіксең де, дұшпанның еркіне мойынсұнбау.

1 Әскери рухтың көрінісі — өзін барлық кезде сергек те көңілді ұстаудан, өз міндетін дәл, мінсіз атқарудан, ұқыптылық, тиянақтылық танытудан, үсті-басын таза, мұнтаздай етіп ұстаудан тәртіп пен қызметтік міндеттерді дұрыс орындаудан, полктың туын қасиетті ту етіп жоғары ұстай білуден көрінеді.

Адамның жан-тәніне түсетін жөнсіз сын мен ауыртпалықтан арып-ашу мен қажудан мүмкіндігінше аулақ болған жөн, әскердің күш-қуаты мен рухын түсірмей, қайта көтеріп, жауынгердің санасына біртіндеп қызмет етудің қажеттігіне жеткізу керек.

Парыз — өзінің мағыналық аясына ақыл, сезім, ерік, абырой, ар-ождан, әділдік, шындық, махаббат тағы басқа да мәселелерді қамтып, оларға адамның қызмет аясындағы қайшы құбылыстарды қарама-қарсы қоятын ең жоғарғы интеллектуалдық ұғым.

Төменіректе парыз туралы толығырақ айту үшін алдымен мынандай анықтамаларға тоқтала кетуді қажет деп санаймын: парызды түсіну ар-ұят деп айтылады.

Ар — жақсылық пен зұлымдықты, шындық пен жалғандықты, әділдік пен әділетсіздікті және басқаларды анықтайтын адамгершілік ұғымы. Бұл адамның қызметін оның ақиқат, шындық пен әділдік жөніндегі ұғым-түсінігіне байланысты реттейтін парыздың қаншалықты орындалған немесе орындалмағанын (осыдан келіп бірде сергектік, бірде жасушылық) анықтайтын, нені істеп, неден бас тартуға тура келетінін көрсететін, көңіл-күйдің жайбарақаттығын білдіретін сезім.

Қысқасын айтқанда ар — парыздың бақылаушысы, адам қызметін реттеп отырушы.

Абырой — жеке адамның ар-намысын ұғыну деген сөз. Абыройды, жоғары моральдық рухты сақтау жолында өз өмірін қиюға дейін баруға ниет ету — намыс деп аталады.

Ұят — жасаған әрекетінің жөнсіздігін түсінушілік. Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау — масқара болушылық сенімділік, соғыс пен ұрыстағы сенімділік — дұшпаннан басым түсу сезімі, өзінің жеке басының ар-намысын сезіну. Сенімділікке істі білу мен жауынгерлік рухты көтеру арқылы қол жетеді.

Жігерлендіру дегеніміз — рухани күш беру, күш-қуаттың тасуы, сергектік күй. Әскерді жігерлендірудің құралдары мыналар: инабаттылықпен, кішіпейілділікпен ықпал ету, адамның адамгершілігін құрметтеу, бастықтың жеке өнегесі, ақыл-кеңес беру, айтқанын түсінікті етіп ұғындыру, көңілден шыққан қарапайым сөз, тапқырлық, шешендік, орынды айтылған әзіл-қалжың, ойын-күлкі, ән-күй, жауынгерлік және басқа да әндерді айту, би билеу мен бөлімшелердегі басқа да көркемөнерпаздық жатады. Көркемөнерпаздыққа ерекше көңіл бөлген жөн, өйткені, солдат өзін бәрібір көбінесе көрермен ретінде сезінетін, әрі артистерге тек қана кәсіпқойлар деп қана қарайтын нағыз артистердің көрсеткен өнеріне қарағанда, ол бірге қызмет ететін жолдастарының қойған ойын-сауығында көңілі көбірек көтеріліп, шабыттанып, өзін әлдеқайда жеңіл сезінеді. Актерлер мен актрисалардың гримдері солдаттың бойында маскаға деген жеккөрушілік сезімін тудырады: «Мына бейтаныс адамдар келіп, өздерінің қылымсыған, бәлсінген, шын жүректен шықпаған жалған ойын-сауығымен бұлардың көңіл-күйін көтермек». Солдат далалық жағдайда шын мәніндегі тосын өнер көрсеткен кезде нағыз өнер өкілдерінен гөрі, көбінесе шалағай өнерпаздар (халтурщиктер) ойын-сауық қоятынын анық сезеді. Шалағай артисті ол рахаттана қолына винтовка ұстатып, ауыстырмай, бір тәулік бойы күзетке қойып әрі бұл қыр жалқаудың қиналғанын көріп табалаған да болар еді.

Өзара көмек көрсету және коллектившілдік сезімі — әскери парыздың маңызды да міндетті элементі, жолдастық, топтық-қоғамдық сезімнің асыл белгісі. Адамның басына түскен қайғыны бөлісе білушілік — адамның бойында коллектившілдік сезімді тәрбиелеудің нәтижесі, ортақ мақсатқа жетуге көмектесу, жолдасыңның қазаға ұшырауы оның өзін де әлсірететін тікелей қауіп екенін, ортақ мақсатқа жетумен және өз басын сақтап қалу мүмкіндіктерін азайтатынын білдіретінін сезе отырып, бар күш-қуатыңмен, қабілет-қарымыңмен жауынгер коллективтің бөлшектеніп ыдырап кетуіне жол бермеу.

Бұл сезім басшы мен оның қарамағындағылардың, жауынгерлік бірліктің, жауынгерлік ынтымақтастықтың моральдық негізі болып табылады, ол «бірі — бәрі үшін және бәрі — бірі үшін» деген принципке негізделген немесе қазақтар айтатынындай: «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегіні алады», «Бірліксіз тірлік жоқ».

Сөйтіп, офицерлердің міндетті түрде солдаттың бойында ортақ мақсатқа жұмылдыратын, бірлікке шақыратын коллектившілдік сезімін тәрбиелеуге, дарытуға және бекітуге ерекше көңіл бөлгені жөн. Бұл сезімді халықтың дәстүр-салты, жауынгерлік дәстүр, сондай-ақ бірыңғай әскери киім үлгісі, ұрыс жүргізу тәсілдеріне бірыңғай түрде үйрету, мақсаттың бірлігіне сендіру бекітіп, дамыта түседі. Солдаттың сана-сезіміне: бөлімшенің әлсіздігі — оның әлсіздігі, бөлімшенің масқара болуы — оның масқара болуы, бөлімшенің даңқы — оның даңқы, бөлімшенің намысы — оның намысы, бөлімшенің сәтсіздігі — оның сәтсіздігі, табысы — оның табысы екендігін жеткізу қажет. Ол өзі қызмет етіп жүрген жауынгер коллектив — оның жауынгерлік семьясы болып табылады, бұл семьяның тағдыры оның жеке басының тағдырымен ажырағысыз байланыста.

Бұл жерде мен бұрынғы қолжазбаларымдағы қорқыныш жөнінде айтылған пікірден бірде-бір жол үзінді келтірмеймін, дегенмен бәрібір оған қосымша ретінде бұл барлық тіршілік иесіне тән сезімді классификациялау ретіне байланысты бірнеше сөз айта кету қажет деп санаймын.

Үрей — қиыншылық, қайғы-қасірет, жапа шегуді және басқа да жағымсыз нәрселерді күтуге байланысты туатын сезім.

Қорқыныш — өлім қаупіне, адам шығынына және басқа да ауыр әрі азапты оқиғаларға алып келуі ықтимал жағдайды күтуге байланысты адам бойында туатын сезім. Жан қиналысына, денеге оқ, жарықшақ тиіп жарақаттауға, аяқ-қолды жұлып кетуге, өлім, яғни жеке адам өміріне үлкен зардабы тиетін сұрапыл ауыртпалықтың төнуіне байланысты қорқыныш сезімі пайда болады.

Зәресі, үрейі ұшу дегеніміз — адам бойындағы қорқыныш сезімінің кейіннен үдей күшейе түсуі, қорқыныш сезімі ойламаған жерден, қауырт туып, сана-сезімді билеп алады, адам бір орнында қаққан қазықтай қалшиып қалады, оның денесінің бәрі жансызданып қалғандай — жүйкесі босап, бұлшық еттерінің әл-дәрмені кетіп. тірі өлікке айналғандай, былайша айтқанда, адамның ішкі «мені» толық түрде бей-берекетсіздікке ұшырайды.

Сасу — тобырға қорқыныштың таралуы. Үрей, қорқыныш, зәресі, үрейі ұшу, сасу өзін-өзі сақтау инстинктінің көлеңкелі жақтарынан, бір қалыпты әрі қауіпсіз тіршілікті аңсаудан туады.

Айтылған сезімдер адамның ақыл-ойының жұмысын әлсіретіп, ерік-жігерін нашарлатады, сезім мүшелерінің қалыпты жұмысын бұзады, содан бұлшық еттер түйіліп, жүрек соғысы жиілейді, сөйтіп бұл сезімдер адамды ақылмен, сезіммен басқара білуден, ерік-жігерінен, бір қалыптылығынан айырады, адам хайуанға тән өзін-өзі сақтау инстинктіне, үрейі ұшу, қорқу сезімдеріне тап болады.

Үрейі ұшу, қорқу сезімі барлық тіршілік иелеріне тән, әрі оны жан дүниесінің күшімен — интеллектпен, адамның жоғарғы саналылығы — ерлік, өзін-өзі ұстай білу, жеке басының қасиеттері — парыз, ұят, ар-намыспен, қатаң әскери тәртіппен, командирдің жеке өнеге-үлгісімен, оның өктем ерік-жігерімен, беделімен, бұйрық пен жарлық берген кезде солдат барлық уақытта: командир қай жерде болса, сол жерде қауіп аз; командир қорықпайды екен, демек қорқатын да дәнеңе жоқ сияқты, бірақ та командир жүрексіздене бастаса, онда сенімділік болмаса, демек қауіпті, қатерлірек бір нәрсенің болуы мүмкін деп ойлайтынын еске алып оның даусындағы қорқынышты сейілтіп, қарамағындағы жауынгерлердің бойына сенім ұялататын әмірлі үнімен оп-оңай-ақ басып, жоюға болады.

Бұл сезім көбінесе дұшпанның ойда жоқта, аңдаусызда күтпеген жерден жасаған іс-әрекетінен «өліп, мерт болып кетуім мүмкін-ау» деген психикаға қатты әсер ететін ойға байланысты туады. Әскери уставта моральдық тұрғыдан да үлкен мәні бар жауынгерлікті қамтамасыз етуге, үздіксіз барлау жүргізу мен күзетке қоюға байланысты мәселелерге үлкен маңыз беріп, оны бірінші орынға қоюы сондықтан.

Далалық уставтың 93-параграфында былай деп анық жазылған: «Әскерлерді жауынгерлік тұрғыдан қамтамасыз ету мынандай мақсатты көздейді: әскерді дұшпанның жерден және әуеден тұтқиылдан жасаған шабуылынан сақтандыру, оларға еркін қимыл жасау және ең қолайлы деген топпенен ұйымдасқан түрде ұрысқа кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету». Қорқыныштың алғашқы белгісі байқалысымен-ақ, өктем де тура айқын берілген бұйрық пен команда бойды билеген үрейді ұшырып, іштей қобалжуды басып, тіпті қапыда қалып, бас сауғалап кеткен адамның өзіне күш-жігер береді.

Дұрыс тәрбиелей білушілік, қарамағындағылардың психикасына дұрыс ықпал ете алушылық пен парасатты түрде берілген бұйрық қана — қару-жарақ пен туға, жауынгерлердің өміріне қауіп төндіріп тұрған қорқыныштың алдын алудың, оған жол бермеудің, сақтап қалудың, жауынгерлерді абыройсыздық пен масқара болудан аман алып қалудың сенімді құралы.

«Әмір ете білу керек» деген девиз әрбір офицердің туына үлкен әріптермен жазылып қойылуға тиіс.

Үміт үзу — жағдайдың мүлдем үмітсіздігі мен тығырыққа тірелуін ұғыну мен өлім қаупінің сөзсіздігіне байланысты туатын сезім.

Өйткені әскери адам үшін (оның мамандығы осындай) қазаға ұшырау — солдат кәсібінің салдары, қалыпты нәрсе болып табылады және де әскери устав ұрыс жағдайы талап еткен жағдайда өзін өлімге қиюға тәрбиелеуге міндеттейді, жеке адамның мерт болуы, әскери адам үшін (әскери емес адамдарда болатын) ақтау бола алмайды. Дегенмен жеке адам өлімі үлкен игілікті іс жауды жеңу жолында онша үлкен қайғы, соншама зор құрбандық болып көрінбегенімен, әскери адам бойында үміт үзу, торығушылық туғызбауға тиіс, солай болғанмен де ол белгілі дәрежеде бәріне ортақ, жалпы сезім (өйткені солдат та тірі адам, оған да адам бойындағы әлсіздік қасиеттер тән) болып табылады. Тек мынандай айырмашылықтарымен әскери адам үшін жеке адам өлімі болуы мүмкіндігі күтпеген нәрсе емес, өйткені ұрыс даласында күн сайын, әрбір минут сайын өлім қаупі төнеді. Әскери адам кез келген күтпеген оқыс жағдайдан абдырап, сасып қалшиып тұрып қалуға тиіс емес, қайта оқыс жағдай оның ақыл, ерік-жігерін, сезіміне от беріп бұрынғыдан батылырақ, ептірек қимылдауға жұмылдыруға, итермелеуге тиіс. Тез арада бойды күшпен жинап алушылық әскери адамды абдырап, сасқалақтап қалудан, әрекетсіздіктен, есепсіз қозғалыстан, бәрі де бітті деп санаған тығырық жағдайдан батыл түрде өзін алып шығуға мүмкіндік береді. Өмірге деген құштарлық, өлімді жеңіп, аман қалуға ерекше ұмтылу ниеті — адамды өлім қаупін жеңуге, өлімге қарсы баруға, қайнаған ыза-кекпен өмір үшін өлімді жеңуге итермелейтін ұрыс кезіндегі басты қозғаушы күш. Өмір — солдаттың туы.

Жалғасы бар

 Deadrin Senat Authentic Jersey

Бауыржан МомышұлыҚанмен жазылған кітап