Шындығында, тәуелсіздіктің төртінші он жылдығына аяқ басқанда, ұрпақ ауысып, олардың дүниетанымы мен құндылықтардың қалауы өзгеріп жатқанда тәуелсіздікті кім баянды етеді деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс. Дүниеге алдыңғы ұрпаққа ұқсамайтын, отызында орда бұзатын, қырқында қамал алатын жастар келді деп, үмітімізді үкілеп отырған жайымыз бар. Десек те, бүгінгі жастардың рухани әлемі қандай, олар үшін басты құндылықтар неде, олардың өмірлік ұстанымдары елді қай жағаға шығармақ деген сұрақтарға жауап іздеп, әлеуметтік-психологиялық болмысына тереңірек көз жіберер болсақ, көптеген «әттеген-ай»-ларды байқауға болады. Солардың бірі, жастардың жалған имидж-келбет жасауға құштарлығы. Кейде жалған имиджге малсынып өзінің шынайылығынан алшақтап, қолдаушылар мен жанкүйерлерінің арқасында өмір сүріп жатқаны қаншама?! Қысқаша айтқанда, біздің жастарға дұрыс, сыни тұрғыдан өздеріне өзіндік баға беру жетіспейтін тәрізді. Біреулер жастарға албырттық пен бозбалалық тән деп айтар. Ондайға кешіріммен қараған абзал деп, өзімізді тағы сәл жұбатармыз. Десе де, жастар үшін маңыздысы өзге біреулердің қолпаштауы мен мадақтауы болмаса керек. Қолпашқа оранған құрмет күшейген сайын ел алдында тұрған ұлы істерді меңгерумен бағындырудың ауылы алыстай беруі мүмкін екенін естен шығармаған дұрыс. Тек, сол ұлы істерді меңгергенде ғана, сол жолдағы адал жасампаз еңбек нәтижесін қоғам дұрыс және әділ бағалай білген жағдайда ғана рухани серпіліс болатыны белгілі. Әзірге бұл жолда жастарымызды үміттендіру басым. Тірлік те, қарекет те содан аспай отыр. Ондай бағалау тобырлық ортаға сіңдірудің ең тиімді жолы болуы да ықтимал. Мәселен, әлемдік деңгейдегі талантты әнші Димаштың өнерін алып қарайық. Ән әлеміндегі мұндай бірегей құбылысты дұрыс бағалай білу де қоғам мүшелерінен мәдени биіктікті талап етеді. Өкінішке қарай, көп жағдайда Димаш өнеріне қалыптасқан дәстүрлі деңгей тұрғысынан баға беру бар екенін байқаймыз. Сонымен бірге, бұл бүгінгі тұтынушылық қоғамның ойлау және талғампаздық деңгейін көрсетеді.
Тәуелсіздікті қорғау бүгінгі ұрпақтың мінез-құлқы мен қайрат жігерінің деңгейіне, сапалық қасиеттеріне тікелей байланысты екені мәлім. Бұл мәселе, ақпараттық, цифрлы технология, жасанды интеллекті жасау заманында ерекше сипатқа ие болуда. Тұтынушылық қоғамда олардың мінез-құлқы, ойлау жүйесі, дүниені қабылдау деңгейі де стандартталған ба дерсің. Олар кейде конвейерден шыққан «машиналарды» еске салатындай. Керек десеңіз, олар бөгдеге ұқсауға, басқаларға еліктеуге, жетекке ілесуді ғана үйренген тәрізді. Көп жағдайда олардың ментальдық жүйесі тобырлық мәдениет жетістіктерімен әрленген, толықтырылған ба дерсің. Нәтижесі – жаттанды қайталаудан шыққан іс-әрекет, түпнұсқалық сипаттан ада қарым-қатынас, көзқарас пен ұстаным. Олардың дүниетанымы мен рухани дүниесінде ұлттық құндылықтарға орын қалмаған, яғни орнықпаған. Олар үшін Шоқан, Абай, Шәкәрім, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұхтар, Қаныш, Бауыржан идеал емес. Халқына қызмет ету, ұлтының керегіне жегілу, құндылықтарын қорғау мақсат емес. Осындай жағдайда тәуелсіздікті қорғайтын, оның қадір-қасиетін дұрыс бағалай алатын ұрпақ қайда екен деп ойлайсың. Әрине, ел болғасын, оның жақсысы да, жаманы да, тектісі де, тексізі де болады. Десек те, қазаққа қызмет етудің өркениеттік үлгісін жасап кеткен ұлы бабаларымыздың істері мен ерлігі бүгінгі рухани жаңғыруымыздың шынайы негізі болу керектігі сөзсіз дүние.
Қалыпсыздықты түзету, оған қарсылық танытудың идеологиялық, тәрбиелік, танымдық ықпалдарын арттырудың уақыты жеткен тәрізді. Болмаған жағдайда өзін қор көру ауруы үдей түседі, жастардың жасампаз рухына тұсау түсіп, бөтен құндылықтарды паналап, оның қараңғы қалтарыстары мен біз үшін қауіпті тұстарына селт етпейтін әдет қалыптасады. Оны біз күнделікті тірліктен көріп те жүрміз. Солардың бірі әлеуметтік кеңістікте кең етек алып отырған жасандылық (бутафория). Жасандылық, жасанды көріністер қоғамның барлық саласын, тіпті жастар санасында жаулай бастаған. Қай жерде жасандылық сол жерде дағдарыс, мағынасыз тіршілік, арын сатып алға жылжу, әділетсіздік пен заңсыздық бар екенін білсе де, «үйірден адасып қаламын ба?» деген үрей, немесе «көппен көрген ұлы той» деген таптаурын болған түсініктер жастар санасын улай бастаған тәрізді. Мұны, біз «ментальдық ластану» деп атаймыз. Бұл өз кезегінде «тұлғасыздануға» жол ашады. Сондықтан, бұл мәселе, мемлекет пен ұлт, жалпы қоғам алдында тұрған рухани жаңғырудың маңызды міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Қазақ менталитетінің тәуелсіздікті қорғаудағы мүмкіндіктерін саралауда ерекше назар аударатын бір мәселе, ол оның ішкі мүмкіндіктерінің жасампаздық сипаты. Оның негізінде жататын басты құндылықтарға: ашықтық, өзара сыйластық, өзара түсінік, мәмілелік білімнің салтанат құруын, үнемшіл болуға ұмтылуды жатқызуға болады. Аталған құндылықтар ашық қоғам, демократия, құқық тәрізді өркениеттік құндылықтардың қайнар көзі, рухани негізі екені сөзсіз.
Қоғамның бірігуі, азаматтық келісім идеясы негізінде «ментальдық бірігу» идеясы жатса керек. Ментальдық бірігуден тысқары жүргізілген «бірігулер» қашанда жалған, жасанды. Сондықтан, «тегіңе тартсаң тозбайсың» деп айтқан халқымыздың дана сөзі өзінің маңыздылығын бүгінде тағы бір дәлелдеп отыр. Тектілік иегершілікке, мұрагершілікке жол сілтейді, тәуелсіздікті баянды етеді, тұғырын мызғымастай қылады. Жастардың тәуелсіздік жолындағы рухани жауапкершілігін арттырады. Ұлт менталитетінің тұтастығы да, бүгінгі ұрпаққа үлгі болар ұстанымы да осында болса керек.
Төлеуғали ҚАЙЫРЖАНҰЛЫ,
философия ғылымдарының докторы, профессор
Редакциядан: Автордың «Егемен Қазақстан» газетіндегі «Тәуелсіздік және ұлт менталитеті мақаласынан
https://egemen.kz/article/271622-tauelsizdik-dgane-ult-mentaliteti
