Жылқы! Осы бір ғана қасиетті де қастерлі сөз жүрегімізді жылылық сезімімен жадыратып, көңілімізді көкке көтеріп және қиялымызды шартарапқа жетелейтіндігіне ешкім де күмән келтіре қоймас. Өйткені, қазақ халқының басынан өткізген барлық тарихи тұрмыс-тіршілігі және шаруашылығы тікелей жылқы жануарының тарихымен әрі тамырласып, әрі тағдырласып жатқандығы тарихтан белгілі.
Біз қазақ халқы, «тегіміз – түркі, түлігіміз – жылқы» деп өскен елміз. Осы бір қасиетті түліктің қазақ халқы үшін орны өте-мөте ерекше. Жылқы – қазақтың ұлттық сана-сезімі, рухани болмысы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрыпы, мәдениті.
Жылқы – біздің халықтың жаны. Елік жирен десе, Елік жирен еді ғой деп, Ақсуат өңірінің қарттары әлі күнге шабысын майын тамызып айтып, естеріне алады. Ұлы Отан соғысынан кейінгі ел-жұрттың енді-енді ғана ес жиып, етегін жауып, жағдайлары түзеле бастаған кезіде, дәлірек айтқанда, бейбіт күнмен кешегі сұм соғыстың зардабы ұмыт болып, жан жарасы жазыла бастаған уақытта елдің еңсесін көтеруге жаратылған тұлпар Елік жиреннің де бағы жанып, даңқы алты қырды асатын кезі, осы – 1950 жылдардың басы, 1960 жылдардың аяғы болған екен. 1948 жылдың қарашасында алғаш Елік жирен бес жасында Қазан төңкерісінің 31 жылдық мерекесіне байланысты облыстық жарысқа апарылып, бәйгеге қосылады. Сол кезде-ақ ол бас жүлдені қанжығаға байлаған. Сөйтіп, ендігі жерде Елік жирен Ақсуат ауданының Көкжыра ауылының ұлы дүбір аламан ат жарыстарына үкілеп қосатын жүйрік сәйгүлік тұлпары атанды. Ал, бәйгенің бапкері – ел ішінде дүлдүл айтыскер ақын атанған Қуанышбай Сатпақұлы болған. Білгір бапкердің баптауындағы бұл Елік жирен, жалпы, 1954 жылдан бастап 11 жыл бойы ұдайы облыстық және республикалық ат жарыстарында 11 рет бас бәйгені ешкімге бермей иеленіп келген шашасына шаң жұқпайтын хас жүйріктің нағыз өзіне айналды! Қуанышбай Сатпақұлы өзінің хас тұлпары Елік жиренге арнап өлең қалдырған:
Тұлпарым ойлап туған ел мүддесін,
Шапқанда шаршы топтан қара үзесің.
Аузымен құс тістеген жүйріктердің,
Тигіздің бүгін жерге сан тізесін.
Семейге осы жылы тойға арналдың,
Өзіңдей бәрі тұлпар барған малдың.
Бас қосқан он төрт аудан бәсекеде,
Елігім, есе бермей бәйгеңді алған.
Семейді осыменен екі көрдің,
Алдына көпшіліктің екі келдің.
Атағын Ақсуаттың көтеруге,
Жануар шапқан сайын екілендің.
Елік жиреннің өмірінде 1960 жылдардың аяғына қарай сәтсіздіктер орын алады. Облыстық жарысқа апара жатқан есті жануар үйде ауырып қалған Қуанышбай ақсақалды іздеп қашып келеді. Сол сапардан бастап хас жүйріктің бағы қайта бастайды. Он бір жыл бойы дүйім жұртты дүрліктірген сол алтын тұяқ Елік жирен әбден қартайған шағында Семейдің ет комбинатына апара жатқанда машинадан қарғып түсіп, елге қарай қашып, көп ұзамай Шар өзенінің жағасына жете бере жығылып. Ақтық демі сонда бітеді.
Қазақ халқы – жылқы түлігін баға да білген, бағалай да білген және өз қажетіне пайдалана да білген халық. Ел аузында «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» деген қазақтың нақыл сөзі бар. Бұл – жылқыны өсіре білгендік пен оны баптап бәйгеге қоса білгендіктің философиялық түйіні.
Ендігі сөз Ерке жирен тұлпары жайында, осы жылқыға арналған Тұрсынғазы Рахимовтың «Ерке жирен» әні де бар. Бұл ән Тарбағатай ауданының Қызылкесік ауылында ұзақ жылдар бойы алдына қара салмаған Хамза қарттың Ерке жирен деген атына арналып шығарылған екен. Жақсы ат иесінің серігі, көңіл қуанышы, мақтанышы, қашса құтылады, қуса жетеді. Жылқы – өз иесінің қара басына теңеген байлығы, абыройы мен атақ-даңқы. Жылқыны қазақ халқы «Ат – адамның қанаты», «Құнан – атқа жеткізер, ат – мұратқа жеткізер», «Қымыз – адамның қаны, еті – адамның жаны» деп те дәріптеген.
Ерке жирен Қызылкесік ауылында совхоздың табын жылқысы үйірінде 1981 жылы дүниеге келеді. Алдыңғы қолына 81 деген күйдіріліп таңба басылады. Төрт жасында піштірілген. Қас бәйге піштірілмегенде бүгінгі таңда ұрапақтары болар ма еді……Дөңенге шыққанда 15-шақырымдық бәйгеде бірінші орынды алып, бәйгелігі таңыла бастайды. Ерке жиреннің жүйріктігі 1987 жылы Жидебайда, нақты айтқанда Қарауылтөбеде Мұхтар Әуезовтың 90 жылдығына арналған астың аламан бәйгесінде 54-сәйгүліктен оқ бойы ұзап шығып, сол бойы алдына ат шығармай, 40 шақырымды айналып өтіп, мәреге біріші боп келген.
Бұл ұлы аламан бәйгеде атақты ат-сыншысы, бапкер Бошай Кітапбаевтың үш қарасыда қосылған «Құланқара, Бұланқара, Желмаяны». Сол кезде толқымаған жан қалмаған шығар. Бұл – Еркежиреннің соңғы шабысы емес еді.
Екі жылдан кейін Баянауылда Қаныш Сәтбаевтың 90 жылдық тойында Ерке жирен қайта бәйгеге қосылады. Сол тойда болғандардың айтуынша, қас бәйге шыға сала алдына ат салмай, құстай ұшып бірінші болып шығады. Ерке жирен екінші айналымда да тағы қара үзіп бәйгеден бірінші келе жатады, хабарлама беретін жүргізуші Семейдің Ерке жирені топтан үздік озып еркелеп шауып келеді деп хабарлайды. Үшінші айналымдада алдына ат салмай келеді. Өкінішке орай төртінші айналымға шыққанда қас бәйге көрінбей қалады. Қырдың астындағы көрінбеген бәйгеге улап-шулап Хамза ақсақал өзі тұра шауып барды. Барса шабандоз бала аман, қас бәйге тұрып қалған. Себебін сұраса УАЗ көлігі кесе көлденен шығып, қиып өткенде Ерке жирен шыңғырып-шошып, тік қарғып орнынында қалған. Шабандоз бала айналым жолдан Ерке жиренді жетектеп оңаша шығарып үлгерген. Ақсуат ауданның мал дәрігерлері Сахариев Мұқан мен Қайырлы Алтынбаевта сол жерден табылады, шошып дірілдеп-қалшылдап, зәрі жүрмей тұрған қас бәйгеге емдік шараларын қолдансада, бәйге жатып алып, қатты ауырып орнынан тұрмай қояды. Сол сәтте шығыстан бір үйір жылқылар шауып өткенде Ерке жирен басын көтеріп, орнынан атып тұрған екен. Осы тұрған сәтті пайдаланып қас бәйгені жетектеп, тоқтатпай ат қалыпты жағдайына келгенге дейін жетектеген. Қас бәйгенің орнынан тұрғанын көрген халық бұл жылқыны Керекуге тастап кетуді, кейбіреулері бәйгені сатып алудыда ұсынады. Бұған бапкер Хамза ақсақал көнбей, өлсе сүйегін Ақсуатқа апарам деп өзіне серт беріп, ешкімге бермеген. Осы ұлы аламан бәйгеде тұлпар аяғын кесе бастыртып алады. Содан кейін Ерке жиренді емдеуге Семейдегі «Зоотехниялық-Малдәрігерлік» институтқа апарады. Өкінішке орай аяқ шор болып бітіп, ота жасауға келмей қалады. Ерке жиренге шаппай бәйгені Ақсуаттың 60-жылдық мерей тойында бермекші болады. Бірақ оған дүйім жиналғал жұрт наразылығын білдіріп, сонымен қоса сол кездегі Ақсуат ауданының сегіз совхозының директорлары біз есек ұстап отырған жоқпыз, біздің аттарда бәйге деп аудан басшысы Тәшенов Мэлс арқылы Хамза ақсақалға айтқызып Ерке жиренді аламан бәйгеге қосуын өтінеді. Бапкер, әрі сақ Хамза ақсақал бәйгенің сол сәтте тағасын алдырып жарысқа қосады. Бұл оқиға 1988-жылы болады, алпыстай аттың арасынан сурылып шығып, арқан бойы ұзап озып, бас бәйгені тағы ұтады.
Қарауылтөбеде Мұхтар Әуезовтың 90 жылдығына арналған аламан бәйгеде Бошай Кітапбаев ақсақал қаралық жасалды деп Ерке жиренді Ақжарға шақыртады. Себебі Қарауылтөбеде өткен 54-аттың 20-сы Абай ауданынан екен, 25 шақырымды 28-шақырымға жібергізген, ал жиырма атты 2,5 шақырым алдынан жібереді. Бұны байқаған Хамза ақсақал ішінен тілеу тілеп, бір Аллаға сеніп тұрғанда Ерке жирен екі жарым шақырым алда кетіп бара жатқан бәйгелерге қуып жетіп, арқан бойы сыдырылып шыққанын көргенде Хамза ақсақалдың көңілі орнына түседі. Осыны байқаған үш мәрте еңбек ері Бошай Кітапбаев ақсақал Хамза ақсақалмен бәстесіп Ақжар ауылында бәйге ұйымдастырады. Бошай атамыз «Құланқара, Бұланқара, Желмаяны» (Ғ.Мүсіреповтің осы үш ат туралы очеркі бар) баптаған атақты атбегі емес пе? Бошай ақсақал мен Хамза ақсақал аттарын елден ерек 45 шақырымға жіберткізіп, бас жүлдеге «Волга» жеңіл авто көлігін Бошай Кітапбаев өзі тігіпті. Сол 45 шақырымдық бәйгенің жүлдесін тағы Еркежиренге бұйырған. Бәйге болардың алдыңда Бошай Кітапбаев Ерке жиреннің ерінің ашып қарап, таңданып «арпа сыймас» бәйге осы екен деп сынапты! Еркежиреннің тісі азуына жақын орналасқан екенін байқап, ерекше біткенің көріп Божкен ақсақал сын берген. Ал енді менім жылқыларымды сына деп Божкен ақсақал Хамза ақсақалды ат қорасына ертіп апарады. Божкенің жылқылары керемет ойнақтаған шеттерінен бірыңғай сәйгүліктер екенің Хамза ақсақал өз көзімен көріп таңданады. Бошай ақсақалдың сәйгүліктері ішінде бір бәйгесінің тұяғы ішіне қараған маймақ біткен жануар болады. Осы жылқыны бір емдей алмадым, туа біткен кемістік дейді Бошай ақсақал Хамза сыншыға. Хамза сонда бұны емдеудің ең жеңіл жолын айтайын, желініп жатқан тұяққа жарты тағаны тағаласаң орнына келеді, таға жақ өсіп, біраз уақытан кейін теңесіп кетеді деп кеңес берген. Сонда Божкен астафрАлла осығанда мән бермегендігін айтып таңқалысқандығын айтқан. Бошай ақсақал ең үздік бәйгесі Жетімжирен. Осы бәйгесі мен Еркежирен жарысқа түседі. Жетімжирен топтағы барлық бәйгелерден озып, бірақ Еркежиреннің артына түсіп қара тартып кетеді. Сонда Бошай бапкер Жетімжиренімнің алдына ат түспеген бәйге еді Хамза ақсақал атымның бағы қайтты, атың ұшқан құс тұлпар екен деп мойындап. Хамза ақсақалды ауылында күтіп қонақ қылып, тай сойғызып, «Волга» көлігін міңгізіп шығарып салған екен.
Хамза Байтілеуов ақсақал Еркежиренге дейін Ақтобық, Көгершін деген бәйгелерді жаратып жарысқа қосып жүлделі орындардың иегері болған. Хамза ақсақалдың нағашысы Тоқтасын Кердауыл деген бәйгені жаратқан.
Кәртейген уақытта Еркежиреннің аяғы шор болып бітіп, ауылында, Майлышатта емін-еркін жүреді. Қабанбай батырдың 300 жылдық мерейлі тойы қарсаңында үш аяқпен шапқан сәтіде болған.
Бәйге десе елеңдеп тұрады екен, жануар! Елге көрсету үшін ғана бір айналым шапқанда, тағы да қара үзіп келеді. Ерке жирен өмірінің соңына дейін еркелеп Майлышатта өмір сүреді. Ерке жирен 1997 жылы тобыр қасқырға кездесіп көп дене жарақатын алып, олардан құтылып, өзінін ат қорасына келіп өмірден озады. Ерке жиреннің басы қазіргі Майлышаттағы биік төбеге қойылған. Майлышатағы Қабанбай батыр мен Би Боранбайдың қолданған бес қаруы ескерткішінде Ерке жиреннің құйрығы найзаның шашасы ретінде мәңгіге сақтаулы.
Сөзі: Мерғали Ибраев
Әні: Тұрсынғазы Рахимов
Ерке жирен
Шабандоз тақымдарын қатты қысып,
Ат кетті тұрған жерден атқып ұшып.
Артынан ақсақалдар салды ұран,
Тұмақты оңды-солды лақтырысып ей-ей.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Қаршадай тізгін берген жас балаға,
Қазақта бәйге десе ес қала ма?!
Хамза қарт тәуекел деп күбірледі-ау,
Бұл тойға бір жиренін қосқан о да.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Майлышат, Майлыаяқшат медет бер деп,
Жерінде ұлы Мұхтар жебеп көр деп.
Бұл тойға келіп қалған Ақсуаттан,
Баптаған Ерке жирен себепкер боп.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Ерке еді-ау құнанында қолында өскен,
Тас қия Тарбағатай төрінде өскен.
Жануар мені жерге қаратпа деп,
Хамза қарт қала берді көрінбестен.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Бар мұнда Өскеменнен Киік қара,
Көп аттан бітімі өзге биік дара.
Бар мұнда Шұбартаудың Шаңтимесі,
Ат екен жал-құйрығы сұйық қана.
Бар мұнда Керекудің Кертөбелі,
Ат емес өз елінде ертегі еді.
Жылмиған кілең жүйрік елу төрт ат,
Ауданнан озып келген ең төмені.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Бапкердің атқа шапқан кенже ұлы,
Бар мұнда Қарағанды Нар қызылы.
Топ жарған Топай көгі Балқаш жақтан,
Бұл тойға қосылыпты ең қызығы.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Күлтелеп кекіл жалын баптамаған,
Секілді Сарыарқада ат қалмаған.
Шаң борап шабысынан шапқан аттың,
Бейне бір дауыл күні өрт қаулаған.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Дүркіреп селдей жосып келеді аттар,
Бәрінде ел намысы аманат бар.
Бір шоғыр құстай ұшып таяп қалды,
Ішінде қылаң ат бар, баран ат бар.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Келерін көкірегіне ерте түйген,
Шорт қылып жал-құйрығын келте түйген.
Алыстан көрген көзді сүйсіндіріп,
Алдында келеді, әне, Ерке жирен.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Қалады шама жетсе кім егеспей,
Қашықтық жүрген үшін сын еместей.
Тұлпарлар бәленше жер, түгенше жер
Деген сөз жирен үшін түк еместей.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Жұлдыздай соңғы айналым ағып келді,
Келгенін Ерке жирен халық көрді.
Көзіне жас іркілген Хамза қартқа,
Қалың жұрт «Сүйінші!» деп шауып келді.
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
«Өзінше жүйрігі бар әр даланың,
Қызғанса озған аты — таңданамын.
Бұл жолғы бас бәйгем де халықтікі,
Мұхтардай ұлы жанға аранағанмын- ей,
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!
Деп бапкер көзін сүртті жеңіменен,
Қуанып балаша мәз еліменен.
Құшақтап Ерке жирен мойынынан,
Иіскеді моншақ-моншақ теріменен,
Ерке жирен, Ерке жирен, Ерке жирен-ай!!!
Халқымыз жылқыны құндылығы мен қадыр-қасиетіне қарай түрлендіре атағанына қарасақ, жүйрік те, сәйгүлік те, тұлпар да, дүлдүл де, тарлан да, тіптен қазанат та ешқайдан келмеген. Қолда өсірілетін жылқының ішінен таңдалып және бапталып шығатыны белгілі. Бұрындары қазақ халқы өзінің жергілікті жылқысын жаратып ат бәйгесіне қосқан.
Ерке жиреннің бас бәйгелері: 1) 1986 жылы 8-шілде айында Ақсуатта 15-шақырымдық бәйгеде 1-ші орын. 2) 1987 жылы 15-маусым айында Төл тойда аламан бәйгеде 1-ші орын. 3) 1987 жылы Қазан айында Абай ауданы Қарауылда М.Әуезовтің 90 жылдық мерейтойына арналған аламан бәйгеде 1-ші орын. 4) 1988 жылы Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы Ақжар ауылында спартакида 1-ші орын. 1988 жылы күз айында Ақсуат ауданының құрылғанына 60 жыл мерейтойында бас бәйгені жеңеді!
Қайрат Исхан,
Қазақ ұлттық аграрлық университетінің қауым.профессоры,
Халықаралық ақпараттандыру академиясының толық мүшесі (академигі).
(Дулат Тұрсынұлы Тастекеев мырзаның басшылығымен жылда шығатын «Тариxқа толы Тарбағатай» атты тариxи жинақ кітапқа берілген мақала).
