Әйгерім шешеміз туралы «Абай» романында Мұқаң толық жазған. Ал енді сол кісіден туған балалары Турағұл, Мекайыл, Зікайілдер туралы, Абай музейінде деректер жоқтың қасы. Осыған байланысты Әйгерім балалары жөнінде азды-көпті жазуды жөн көрдім.
Турағұл 1875 жылы туып, 1934 жылы қайтыс болған. Абайдың сүйікті әйелі Әйгерімнен туған тұңғыш ұлы. Мен өз басым осы күнге дейін ер адамда Турағұлдай сымбаттыны көргем жоқ. Мен көргенде ол кісі ұзын бойлы, денелі, қызыл шырайлы, қою қара сақалды, қара мұртты, өте сымбатты кісі. Үлкендерден естігенім шешесіне тартқан деуші еді.
Турағұл сөзге шешен, майда тілді, биязы сөйлейтін өте қабілетті болған. Мені алдына алып айналып толғанғаны есімде қалыпты. Әлі есімде, жас кезімде Тураш аға, май айының кезі, біздің ауыл Қызылжал деген қоныста Абай романындағы Ескі там, яғни бұзылған тамнан 2 шақырым жерде отырғанда келіп қонды. Әкем мені қолымнан жетелеп атаңа сәлем бер деп ертіп барды. «Тураш аға ана жылы, есіңізде бар ма, Кәкітай қайтыс болардың алдында Жүністікінде сот сиезін өткізіп жатқанда сүйінші сұрап келгенде: Сіздің қайырлы болсынның жөні жаңа келді деп маған қайырлы болсын айтқан Ниязбек деген балаңыз осы», – деп мені көрсетті. Тураш аға мені алдына алып, қара шаңырақтың иесі болсын деп едім ғой, сен жақсы жігіт бол, – деп маңдайымнан иіскеді.
Тураш ағаның майда қоңыр даусымен мені айналғаны әлі есімде. Мақтанғаным емес, тағдырдың жазуымен шынында Ырғызбай атаның қарашаңырағында өмір сүріп келемін. Түнде әңгімелесіп отырғанда, Тураш аға мына уақиғаны әкеме айтыпты. Кейінде әкемнен естідім.
Тураш ағаның сөзі: Ауыл жайлауда Буратигенде отырғанда руы – Керей Жанбота, Байбота бірге болатын, Жанбота бір баласын сүндеттетіп ырым жасады. Ет жеп, қымыз іштік, тарарда Мағаш біздерге: егер мықтылардың біреуі баласын сүндеттесе көкпар беріп, ең болмаса құнан шаптырар еді, мына ақсақалдың сүндет тойына ең болмағанда жаяу бәйге ұйымдастырайық деп үй жаққа барып, көйлектік бұл, орамал, шай алып келді. Бір топ адам, ішімізде руы Әнет Өрімбек те бар, қотанның шетінде тұрамыз. Әйелдердің жаяу бәйгесін ұйымдастырады. Он шақты әйел жарысқа түсті. Осы жарыста Өрімбектің ұзын сирақ арық қара қатыны озып келді. Өрімбек озып келген әйелін қолынан жетелей жөнелді, анадай жердегі киіз үйіне енгізіп жіберді, есігін түсіріп алдында отырып алып:-Ойбай! Мына қатын менің сорыма озып келген екен, елдің бәйге аты, қыран бүркіті, жүйрік тазысы болса құтқармайтын Қажы баласы, ертең біреуі мына қатынды да алып қояды, – деп әйелінің бәйгесін алмай, елді қыран-топан күлкі етіпті. Кешке шай үстінде Мағаш Абайға бүгінгі Өрімбектің сөзін айтып, үйдегілер күлгенде, Абай: бұған күлуге болмайды,Өрімбек ата жолдас, өлім ортақ адам, біздің шектен шыққан қылықтарымызды айтып отыр. Бұдан былай мен енді біреудің ештеңесін сұрап алмаймын, сендердің де естеріңде болсын және Оспанға да айтыңдар, – депті.
Әрхамнан естідім: Әлихан Бөкейханов Москваға жүрмек болады, сол кісіге ақша тауып бермек болып, Тураш менімен ақылдасып, Тінібайдың баласынан ақша сұратпақ болдық. Өзіміздің сатуға әкелген малымыз әлі сатыла қойған жоқ еді. Әлихан Турашқа: «Тінібайдың баласы сізге ақша бермейді, кісі жіберіп әуре болмаңыз», дегенде, Тураш жатып ашуланды:
О не дегеніңіз, Тінібайдың баласы Құнанбай баласынақарызға ақша бермейді дегеніңіз қалай, – деді. Сонымен Тураш мал сатылған соң береміз деп қарызға ақша берсін деп кісі жіберді. Әлиханның айтқанындай ақша бермепті.
Тураш: «Әлеке, сіз оның ақша бермейтінін қайдан білдіңіз», – дегенде, Әлихан: «Ол өсімшіл бай, берген ақшасына өсім алады. Ал енді Құнанбай баласы Тінібай баласына еш уақытта өсім бермейді, сондықтан ақша бермейді дегенім осы». Сонымен әркімнен қарыз алып, Әлиханды Москваға шығарып салдық, – деді. Сонымен бірге мен мынадай сорақылықты естідім: Тінібай мен Егор деген орыстың байы байлық салыстырып, қағаз ақшамен самаурын қайнаттырыпты. Осы отқа жаққан ақшаларын оңбаған пасық кедей, жетім-жесірлерге неге бермеді екен деп, мен оларды бала кезімде қатты сөккем. Сөйтсем, олар кедей сорлылардың еңбегін қанап, елдің қанын сорып байыған екен ғой. Шәкәрім қиянатшылдардың бәрін сояды. Істегендерін көріп, «Дедім мен астапыралла» деп өлең жазған.
Қазақтың ата-бабадан келе жатқан жағымсыз ертедегі салтын еске алуға тура келді. Әйгерім Абайдың тоқалы болғандықтан балаларына Шыңғыстан, не болмаса Жидебай маңайынан қоныс берілмеген. Кейінде Абай өлгеннен кейін, Турағұл: «Мен де Құнанбайдың немересімін, маған да Шыңғыс, не Жидебайдан қоныс берілуі керек», деп дауласып, бұрынғы Оспанның әйелі Торымбаланың қыстауы, Жидебайдың терістігінде 2 шақырым Барақ деген жердегі қыстауды алыпты. Осы күні Турағұл қорасы дейді. Орны әлі бар, анадайдан көзге түседі.
Тураш орысша, ескі мұсылманша сауатты болған. М.Горькийдің «Челкаш» деген еңбегін орысшадан қазақшаға аударған. Ол аударма өте жақсы аударылған. Тураштың орысша жақсы білетіндігі туралы Көкбай ақынның мынадай естелігін келтіруге болады:
«Бірде Абайдікіне келген орыс досы Тобықты ішіндегі Мамай руына бармақ болады. Қасына орысша білетін Көкбайды қосып береді. Абай Турағұлға сен де бірге бар депті. Ауылдан шыға бере әңгімеге кірістік, орыс ортамызда, мен өзімше орысшаға тәуірмін деп сөйлесе бастағанда, сөзге Турағұл араласты, білгіш мен ескерусіз қалып, орыс Турағұлмен әнгімелесіп кетті. Сүйтсем Турағұл орыстың және шетелдің деклассиктерін біледі екен. Ақырында мен жанторсық сияқты, босқа салақтап барып қайттым. Абай ауылында жиі болып, бірге өскен Тураштың орысшаға жетік екенін бірінші естіп, таң қалдым», – деген.
Турағұл сөзге шешен, майда сөйлейтін, шалымды, парасатты адам болған. Турағұлды тоқалдан туды деп ағайындары ескі салттың шел қаптаған көзімен қарап түсінген, әйтпесе Абайдың басқа балалары Турағұлдың деңгейінен артық болмаған. Мүмкін кем де шығар. Турағұл туралы Мұқаң ештеңе жазбаған. Сонда Мұқаң Турағұл туралы білмеді десем, менікі қисынға келмейтін ақымақтық болар еді. Олай емес, Турағұл Құнанбай сияқты атақты адамның немересі және Алашорданы жақтады деп, 1928 жылы небары (36) отыз алты қараның мүлкімен кәмпескеленіп, Қостанайға жер аударылған. Бұл сол кездегі архив материалында көрсетілген. Турағұл көркем суреткер әрі ақын болған, мынадай «Әйел сыны» деген өлеңі бар, әнін де өзі жазған. Мен әкемнен үйреніп едім, магнитофонға жазылған, үйде сақтаулы.
Дәл қарға бет қызылы тамған қандай,
Ақ таңдақ айналасы атқан таңдай.
Кірсіз тіс, жайнаған көз, қырлы мұрын, Әжімсіз әппақ тегіс тіп-тік маңдай, –
деген. Мен көнекөз үлкен ақсақалдардың өзара әңгімесінен талай рет естігем. Турағұлдың нағашысы Мамай ішіндегі нашар ата Бекей-Шекей ғой, оның үстіне тоқалдан туды, әйтпесе Абайдың балаларының ішінде орны ерекше дейтін, шынында да солай.
Әйгерімнің балалары үлкенді – аға, кішіні – іні дейтін майда тілді, кішіпейіл болды.
Турағұл қыс айларында әкесі сияқты Семей қаласында айлап уақытын өткізген. Бірде Жаңасемейдегі жатақ үйінен арғы жаққа келсе, елден Мекайіл келіпті. Үй иесі әйел оны танымайды екен. Мекайіл өзінің майда тілімен Тураш аға қайда, тағы сондай бәлен аға қайда? – деп сұрапты да, олар келгенде келемін деп кетіп қалыпты. Әлден уақытта ар жақтан Турағұл да келіп, үй иесі әйелден: «Біз жоқта ел жақтан ешкім келген жоқ па?» деп сұраса, әйел: «Сіздер жоқта бір жас жігіт келді, кім екенін сұрағаным жоқ, майысып-қайысып тұрған біреу», – дегенде, Тураш: «Біздің Мекеш екен ғой», депті. Айтқандай аздан кейін Мекайіл келіпті. Қазақта мынандай мәтел бар: «Күндестің күлі де күндес» деген. Сол сияқты Ділдә мен Әйгерім балалары да онша ынтымақты болған жоқ.
Әубәкірдің мына өлеңінен де көруге болады:
Қайтейін, мұндай болды Бөкем аулы, Әрхамның Хан Шыңғыстан қонысы ауды. Жарымжан, жалғызілік Ақсариді.
Идіріп Бұғыбайға Тураш сауды, – деген. Абай, Ақылбай, Мағауия өлгеннен кейін Тураш жеке дараланып шыққан.
Ертеде мынадай уақиға болған: Өсердің немересі Өскенбайдың Таңшолпан деген тоқалынан туған балаларымен жерге таласып, Өсердің немересін өлтіріп, жасырып қойған. Кейін мұны білген Құнанбай Таңшолпанның балалары Бұғыбай мен Қанағаттарды жер аударып, Шардағы нағашыларына қуып жібереді. Бірнеше жыл өткеннен кейін, олардың ұрлық істеп, азып-тозып жүргендерін естігеннен кейін, Мырзатайдың баласы Жұман Құнанбайға келіп: – «Сен аға сұлтан болып кемеліңе келіп тұрғанда туысқанымыз бөтен жерде ұрлық істеп, азып-тозып жүргені қалай болады», – дегенде, Құнанбай Жұманға: – «Егер жаның ашыса, өзің көшіріп алып, жер беріп ие бол», – депті.
Осыдан кейін Жұман Бұғыбай мен Қанағатты көшіріп алып, өз жерінен жер беріп, қора салдыртып аралас тұрған. Кейінде Жұман өліп, Бұғыбай ел ағасы болған кезде Жұманның балаларына зорлық жасап, жерінен құдық қаздырады. Осыған байланысты жанжал шығып, Жұманның көп балаларының бірі Асқарбай Бұғыбайды сабайды. Бұл бүліктің арты үлкен дауға айналып, Айдостың басқа балалары Көтібақ пен Топайлар араға түсіп, тоқтатады. Бұл оқиға жазғытұрым болған. Ел жайлауға шыққанда біздің ауыл Үлкен Шақпақта отырғанда, Турағұл, Бұғыбай, Асқарбай тағы бірнеше адамдар Ырғызбайдың қара шаңырағына келіп, біздің үйде татуласып, Асқарбай Бұғыбайдан кіші болатын, бір ат, бір түйе айып тартып, бәтуаласып татуласқан. Осыдан кейін мынадай мәтел болған: «Екі Ырғызбай төбелессе, Әбдіғалидың бір немесе бірнеше малы шығын болады» деген. Олары рас еді: Бұдан басқа да төбелескен, ұрысқан Ырғызбайдың ұрпақтары біздікінде бітісетін. Сондағы Бұғыбай мен Асқарбай төбелескен құдық Жидебайдың оңтүстігінде 8 шақырым Көлқайнар деп аталатын жерде баз бар, Абай атындағы совхоздың 4-ші фермасына қарайды. Бұғыбайдың қорасын жөндеген, сиыр қыстайды. Ал енді Бұғыбай мен Асқарбайдан ұрпақ жоқ.
Әубәкірдің өлеңінде:
Жарымжан, жалғызілік Ақсариді,
Идіріп Бұғыбайға Тураш сауды, –
дегендегі Ақсари Әзімбайдың баласы. Олай болса, Турағұлдың ықпалының күштілігі сонда, Асқарбай Бұғыбайға ат-түйе айып тартты.
Турағұлдың әйелінің аты Сақыпжамал. Жебірайіл, Зүбайыр, Ақыш, Мәкен деген қыздары болды. Турағұл Оразбайдың Медеу деген баласымен құда болып, Медеудің Санияз деген баласына Ақышты берген. Осы Ақыштан жалғыз ұлы бар еді, 1993 жылы жазда қайтыс болды. Ал енді Мәкеннің күйеуі Тобықты ішінде Тасболат Мұқаметжанов Ұлықбек көп жылдар заң қызметкері болған, пенсияға шығып, Сарыағашта қайтысболды, баласы инженер, Қарағандыда нач.шахта, аты Кеңесбек. Жақында 1983 жылы Жидебайдағы Абай музейіне келіп кетті.
Мәкен әнші болған, Абайдың, Майбасардың Мұқаметжанының әндерін жақсы айтатын. Әукен ағаның көптеген өлеңдерін білетін.
Жебірайіл 1904 жылы туып, 1939 жылы қайтыс болған, Зүбайір 1907 жылы туып, 1933 жылы өлген. Зүбайір туралы ештеме айта алмаймын, көргенім болмаса, ешқандай дерегім жоқ. Ал енді, Жебірайіл туралы төменде, аз-көпті жазуға тура келеді: Жебірайіл Семей қаласында орыс мектебінде оқыған. Орысша, қазақша жақсы сауатты болған. Жебеш ағаның Ахмет Әуезовтің «Бала Мұхтар» деген кітапша-естелігінде Мұхтар Әуезовтің семьясымен түскен фотода суреті бар, содан көруге болады. Бұл фото Жебеш ағаның жас кезінде, Семейде оқып жүргенде түскен фотосы.
Мен көргенде ол кісі ақ жарқын, аңқылдаған, жылдам сөйлейтін, орта бойлы қағылез қара сұр еді. Әнді домбырамен жақсы айтатын, дауысы көтеріңкі, ащы еді. Абайдың «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» деген өлеңін әнімен айтқанын өзім естідім.
Біздің үй жайлауда Ащылы-айрық деген жерде отырғанда, қасында екі жолдасы бар Жебеш аға келді, әкемді Әбдеш аға дейтін. Әкем мал сойғызып, құрмет көрсетті. Менің әкем Әбдіғали бес болыс Тобықтыға әйгілі әнші еді, Жебеш аға қолқа салып, екі ән орындатты: «Гауһартас», «Қызыл бидай» әндерін айтып беріп, Жебеш ағаға ән айтқызды. Сонда Жебеш ағаның Абай атаның «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» дейтін өлеңі мен әнін айтқанын бірінші рет естігем. Әнді көтеріп шырқағанда дауысы жіңішкелеу көтеріңкі екенін сезгендей болдым. Мен ол кезде әнге талдау жасайтын шамада емес едім.
Ас ішіліп болған соң, келген шаруасын айтты: «Екі түрлі шаруамен келдім, біріншісі Молдахметте қыран көк қаршыға бар, соны алып беріңіз». Молдахмет Ызғұттының үлкен баласы. «Екінші шаруам-Ниязбектің құла құнанын бәйгеге қосуға беріңіз, Арап қызын ұзатқалы той жасағалы жатыр, тойға шақырып еді».
Сол жылы менің құла құнаным ала жаздай бәйгеден үздік келетін аты шулы жүйрік болатын. Әкем, осы екі шаруаңды апама айт, сол кісінің қолынан келеді деді.
Жебеш аға менің үлкен шешем Әнежанға келіп, апа, Молдахметте бір қыран көк қаршыға бар, соны сұратып алып бер. Әбдеш ағаға айтсам, апаңа айтсаң Ниязбекті жіберсе, Молдахмет қайнысы апамды сыйлайды, береді дейді. Апам: – Қарағым-ау, өзің сұрасаң да береді ғой, – дегенде, Жебеш аға: – Біз қазір Ызғұтты балаларымен қырын қабақпыз, бермейді, – дейді.
Апам ақкөңіл кісі еді, мені шақыртып алып, Жебеш ағаңа Бота атаңның қаршығасын сұрап әкеп бер деп, қасыма бір кісі қосып жіберді. Молдахметті туыстары Бота дейтін. Ауыл арасы жақын еді. Молдахмет-Бота атамдікіне келдік, ол кісі қалбаңдап, жеңешемнің кенжесі келді, малсойғыз деп бәйбішесіне әмір еткенде, тамаққа қарамаймыз деп, жанымдағы жолдасым келген шаруамызды айтты. Аз ойланып Молдахмет атам қара шаңырақтағы жеңешем өкпелейді ғой, болыс деп, қаршығаны әкеліп жолдасымның қолына қондырып берді. Қаршығаны алып келгенде Жебеш ағаның қуанғаны сонша, апамның мойнынан құшақтап, апатай деп бетінен сүйіп жатты.
Осыдан кейін Жебеш ағам апама екінші бұйымтайым, Ниязбектің құла құнанын Араптың тойына қосайын деп едім деді. Апам Жебешке: Атамның аруағын шақыртып келуге жазсын, бәйгелі болсын деп құла құнанды әкелтіп берді. Әлі есімде, Жебеш аға кетерінде мені шақырып алып, бетімнен сүйіп, бауырым Ниязбек, сен ержетіп, азамат болғанда мен де қарыздар болмаспын деп қаршығаны қолына алып қондырып, құнанды жолдасына жетектетіп, кетіп бара жатқаны әлі күнге дейін көз алдымда тұрғандай елестейді.
Құнанымды біржолата әкеткен сияқтанып, қимай, көзімнен мөлтілдеп жас ағып тұрғанын көрген апам, құлыным, жылама, екі-үш күнде құнаныңды қайта әкеп береді, – деді.
Бір жұма өткенде Жебеш аға екі жолдасы қасында, құнанымды әкеп берді. Сол тойда Құла құнан тағы да жалғыз қара боп үздік келіпті. Сыйлық деп апама көйлек, сыртында серкенің суреті бар бір шәй, қысырдың семіз тайын сыбаға деп әкеп берді. Бұл жолы қымыз ішіп аттанды. Ертеңіне үйге Қасымтай деген құда келді, руы Әнет болатын, астында жарау есік пен төрдей ақсұр аты бар. Қымыз ішіп отырып әкеме былай деді: Осыдан үш күн бұрын Керей жаққа кетіп бара жатыр едім. Араптың той жасап жатқанын естігем. Ешкімге соқпай, елсізбен жетпекпін. Бір уақытта кезеңге шыға келсем, алдымнан «Құнанбайлап» ұран шақырып бір бала шауып келеді. Қарасам сіздің үйдің құла құнанын тани кеттім. Қатарласа беріп едім, менен сытылып өте шықты. Атымды тебініп ұмтылып едім, жеткізбеді. Сұмдық-ай, сұр атты өзіңіз білесіз ғой, тарту бермеді, не деген жүйрік! Біреудің көзіне түсермін деп жайыма кете бардым деді. Қасымтайдың жымсыма ұрлық істейтіні болатын. Көзге түсемін деп отырғаны сол.
Жебеш ағаның бұрынғы әйелінен Алпаш деген баласы 1922 жылы туған, Отан соғысының мүгедегі, басынан жараланған, Алматыда тұрады. Кейінгі әйелі Найман Шұбартау ауданына қарасты Көксаладағы Қазығұл Малдыбайдың Берікболының қызы.
1939 жылы Жебірәйіл қайтыс болғаннан кейін әйелі руы Тобықты ішіндегі Көкше Ысқақов Дінісләммен тұрмыс құрған, бірнеше балалары бар. 1947 жылы сол жеңгеммен кездестім. Ал енді Мекайыл мен Ізкәйілдер туралы жазарлық мәліметім жоқ. Тек екеуін де көргем, дәмдес болғам. Екеуі де қара мұртты, қара сақалды болатын. Бұларды шешелеріне тартқан деп үлкендерден естігем. Мекайыл да, Ізкәйіл де Тураш аға сияқты сөздері биязы, әдепті, туысқанға қадірлі адамдар еді.
Ізкәйіл 1929 жылы қайтыс болып, әйелі Бибіні Арғын Сыздықов Қайырбек деген мұғалім алып, соғыс жылдарында Қарағанды облысы, Қу ауданы, Егіндібұлақ деген жерде тұрған.
Ізкәйілден қалған Тоқташ деген баласы Ұлы Отан соғысында қаза болған. Осы Тоқташ өнерлі болыпты. Мұқаң өзі тәрбиелеймін деп жүргенде мүмкіндік болмай қалған.
Қайырбек Сыздықов қайтыс болып, Бибі 1945 жылы Абайдың жүз жылдығында Абай ауданына келіп, Ақылбайдың немересі Шәбепке кездесіп, Шәбеп жеңгесімен жұптасып, Алматыда тұрған. Екеуі бірге көп өмір сүрмеген, ұрпақ жоқ.
Әйгерімнен тараған ұрпақтар туралы менің білгенім өте шамалы болса да, ұмытылмас үшін қағаз бетіне түсірдім.
Ниязбек Алдажаров, 13 желтоқсан, 1983жыл.
«Абай туралы естеліктер» кітабынан алынды
