Әлемге құлақ түргізген әйгілі ғалымымыз Шоқанға әліде көңілдегідей бетбұрыс болмай келеді. Шоқанның сәулелі ойлары бұл күнде әлемнің түкпір-түкпіріне тарап кетті. Әлемдік даңқы бар қайраткерлер, көзі тірісінде бәрі Шоқан рухына құрметпен тағызым етеді. Дара дарынның даналығы тарих белестерінде сыннан өтіп, жаһандық талғам-таным аудиториясында мойындалды.
1835 жылыдың қарашасында халқымыздың ардақты перзенті, Абылайханның шөбересі Шыңғысұлы Уәлиханов Шоқан өмірге келді. Ұлы Абайдың 175 жылдығы мен Шоқанның 185 жылдығының қатар келуі ғажап тарихи әрі рухани үндестік.
Ғабит Мүсірепов, «Шоқан қандай қысқа ғұмыр, қандай әрі сұлу, әрі ауыр тағдыр, қандай таусылмас шежіре, шығыс тану көгінде, мәңгілікке жарқырап тұрған жұлдыз ғой бұл» – деп жеткізе айтқан. Россия география қоғамының мүшесі, тарихшы, ағартушы, этнограф саяхатшы, геолог, заң білгірі, археолог, әдебиетші, суретші, оның үстіне әлемдік тілдер қатынасында: Орыс, ағылшын, француз және шығыс халықтарының тілін жетік білді.
Шоқанның ғылымдағы даңқын әлемге жайған саяхаттары Семеймен тығыз байланысты. Оның еңбектері Семей қаласын және оның өңірін сөз етуден басталды. Ол Семейде төрт рет болды. Шоқан өмірі Семей қаласымен етене жақын. Абай семейде оқып білім алса, Шоқан ғылыми сапарларын зерттеулері осы жермен сабақтасты. Шоқан Семейде 1855 жылы Россия үкіметінің құпия тапсырмасы бойынша Ташкент, Қоқан жаққа бара жатқан сапарында бірінші рет болады. Екінші рет Семейде Шоқан 1856 жылы апрельде Қырғызстанның Ыстықкөл өлкесін зерттейтін Хаментовскийдің әскери экспедициясына қатысу бұйрығын алып, Омбыдан Семейге келіп қосылады. Үшінші рет шоқан Семейде 1857 жылы Қырғызстаннан қайтқан сапарында болып достарымен бірге қала өмірімен сырласады. Төртінші рет Шоқанның атақ даңқын бүкіл әлемге жайған қауіп-қатерге толы алты айға созылған қашқария ұлы саяхаты, осы Семейде барлық керуен сапары жабдықталып басталады. Бұл Абай жол сияқты Шоқанның ғылым көгіндегі құс жолы боылп қалды. Семейдегі Ф.М. Достоевский музейінде Шоқанға баяғыдан тұрған жетім бұрыш бар. Шоқан көлеңкеде қалып келеді. Шоқан болған ағаш үй әлі күрделі жаңғыру көрмеген. Мұнда Шоқан жайлы ғылыми конференция өтілмейді.
Біз Шоқанды Ф.М. Достоевскийге қосақтамай, өз алдына Семейде мүсін ескерткішін қою мен жеке музейін ашуды уақыты жеткен парыз санаймыз. Қазақ ғылымы десек, оның көгінде Шоқан тұрады. Қашанға дейін өзімізді өзіміз төмендете береміз. Бұл үшін орасан қаржы кетпейді. Шоқан музейіне Алтын Еміл мемуралдық комплексіндегі экспанаттардың көшірмесін, Семейдегі Абай кітапханасындағы Батыс Сібір, орыс географиялық қоғамының материалдары, Академик Әлкей Марғұланның зерттеулері, Ленинград, Омбы, туған жері Құсмұрындағы экспонат үлгілерін Қырғызстандағы Манас ғылыми орталығымен байланыс жасалса.
Оның үстіне Шоқан атындағы ғылыми зерттеу тарихи институты және Қытайда Шыңжаң ғылым академиясындағы қазақ ғалыдмарының зерттеу еңбектерімен, Шоқан болған жерлер Жоңғария даласы Манас Еренқабырғадағы Шоқан Есімімен байланысты орындар әлі ғылыми айналымға еңбей келеді.
1956 жылы жазушы Сәбит Мұқанов Үрімжіде бүгінгі Шыңжаң университетінде ғалым және студенттермен кездесу өткізіп, қашқарға Шоқан болған жерлерге зерттеу сапарына келгенін айтты. Мен ол кезде университеттің тарих кафедрасында едім. Қашқардан ортасырылық өркениетті, Шоқан жазған шынайы көріністің үлгілерін ондағы мешіт медіреселер, керуен сарайын Шоқан жазған ұйғырлар өмірін көріп әсерленгенін әңгіме етті. Осы сапардан «Аққан жұлдыз» және «Қашқар қызы» драмасын жазды.
Қашқар қызы спектаклі тұңғыш рет 1975 жылдан республикалық ұйғыр музыкалық театрында, Алматыда, Қырғызстанның астанасы Фрунзе қаласында қойылып келеді. Биыл 185 жылдығында Семейдегі Абай Театры, Дариғай жастар театры әртістері дайын Шоқан спектаклін неге қоймасқа? Семейдегі жоғары оқу орынының ғалымдары мен Өскемендегі Сәрсен Аманжолов университеті Шоқанға арнап ғылыми халықаралық конференция өткізсе нұр үстіне нұр болар еді. Жарты жыл өтті, Шоқан жайлы жылы Лебіз, қозғалыс төбе көрсетпейді.
Облыстық әкімшілік пен Семей қаласының әкімдегі мәдениет бөлімдері, қазақтың тұңғыш әлемдік деңгейдегі таңғылған ғалымын естен шығармасақ екен. Абай жылымен Шоқан Уалиханов жылы қатар келгендіктен, екеуі егіз тұлға. Мүмкін екеуі жас кездерінде Семейде кездескен де болар. Мұны алдағы ғылыми зерттеуіміздің еншісіне қалдырайық. Халқымыздың ұлттық тарихында әлемдік деңгейде таңылған ұлы перзенті Шоқанды бүгінгі және келер ұрпақ танып білу үшін ұзақ жылғы ізденістер мен еңбектенуінің барысында, 185 жылдығына арнап, ұлы ойшылдар мен тарихшылардың, өнер қайраткерлерінің Шоқантанудағы ой-пікірлерін және шетел ғалымдарының Шоқантанудағы еңбектерін жинастырып, осы «Бір туар» атты 300 беттен артық еңбекті оқырманға ұсынып отырмын.
Ұлы далада қазақ топырағында өмірге келіп, айдай әлем мойындаған даналығы мен даралығының тегеурінділігінде танымының алған қырлары мен ауқымы кең, шыққан тұғыры биік мұралдық қасиеті, ақыл-ой келбеті жөнінен адамзат әулеті Шоқанды бір туар тұлға ретінде танып, мәңгілік құрмет көрсетіп өтері қақ. Ол XIX ғасырдағы Түркі халықтары мәдениетінде жаңаша ойлау жүйесін қалыптастырды.
Өзін Уалихановтың немересі және ұлы Абылайханның шөбересі екендігін сезініп, ұлы атасының өнегелі істері жайында әкесі Шыңғыстың айтқан әңгімесінің әсерінен Шоқан балалық кезеңін барынша қысқартқан. Ой санасын қазақтың жоңғардай ата жауына қарсы азаттық соғыста халқын ерлікке бастай білген Абылайдың рухы билеп алғанды.
Арманы үлкен адамның өзі де үлкен болатыны сияқты арғы тегі сұлтаннан тараса да, Абылайдың жоқшылықта өткен Сабалақ атанған қайсарлығы мен өрлігі және бала жасынан нағашы атасы Шорман би секілді кісіні де сендіре, ойландыра сөйлеуді білетін дағдысы болумен Абылай секілді өзінің ой-пікірін жасырып қалуға да дағдыланған. Қазақ даласындағы қым қуыт өзара қырқыс, дау-дамай ортасында өскен оның болашақта даланың данагөй саясатшысы болатындығы күмәнсіз еді. Әкесі Шыңғыс пен Шорман би оны биік мақсатқа да дайындағаны құпия емес еді. Бүкіл ғұмыр бойы не мәселе өзін толасыз толғандыратын жас кезінен болжап білу, дарынды адамға қажет қасиет десек, Шоқан ерте есею мен осы жайды басынан кешірді. Ел аузында аңыз болып кеткен мына бір қысқа оқиғада: Омбыға оқуға аттанар алдында бала Шоқан әкесінің ел мәселесін шешудегі ожар қылықтарына көңілі толмай «Оқуға бармаймын» деп қиғылық салады. Шыңғыс жәрдемсіз жігіттеріне шықпаса көтеріп әкеліңдер «Арбаға таңып аламыз» дегенде, бала Шоқан әкесіне «Байлатпа, Абылай тұқымынан байланғандар, айдалғандар жетерлік болған». Сөзінен тосылған Шыңғыс дереу босатады. Бұдан басқа бір империяның тепкісінде жаутан көз болған, еркіндікке елін бастаған көреген хандардың өзі де қандай қуғын-сүргінге ұшыраған қалың ерте сұңғыбалықпен саралай білгендігі байқалады.
Шоқан оқып білім алған кадет Сібір корпусының тәрбиеленушілер арасында ерекше талант, зерделігімен көзге түседі. Оның 14-15 жасында кадет бастықтары «Оған болашақ саяхатшы-ғалым» ретінде қарай бастағаны тегін болмаған. Шоқан Уалихановтың ұрпаққа үлгі болар салған сара жолы, алдымен туған халқының табиғатын, тілін, бай мәдениет, салт дәстүрін құлай сүйіп, танып зерттеуге болған құштарлығы. Оның шынайы досы орыстың танымал жиһангезі Грегорий Потанин өз естелігінде: Шоқан өз жұртын өте сүйетін, халқына жақсылық жасау және оның келешегіне қызмет ету оның арманы еді «Мен әуелі қазағымды, одан кейін Сібірді, одан кейін Россияны, одан кейін бүкіл адамзатты жақсы көремін» деп жазды. Сібірге көптеген ақыл-ой иелері демократтар қоныс аударып, айдау көргендіктен болар Россияның ішкі аймақтарынан әлде қайда озық екеніне бойлай білді. Өзіне пікірлес дос тапты. Жазғы демалысында Шоқан дала жолының картасын, Құсмұрын қорғанының жобасын, Сырымбет тауының топографиялық әсем көріністерін тауы мен оның төңірек схема-картасын, Айғаным әжесі аулының жобасымен, күзеу, қыстау картасын сызып, оқу орнына әкеліп тапсыруы елең еткізіп оның болашақ саяхат сапарына сенім ұялатқан репитициясы жаттығуы болды.
Азияның төл перзенті болғандықтан орыс және Еуропалық саяхатшылар аттап баса алмайтын жерлерде ол өзін еркін сезінді, сондықтан қатері қиын, жолы ауыр, азабы үлкен сапарға бел буды. Сол қиын, тұманды уақытта Орта Азия көгіндегі құпия сырлардың бетін ашып, Еуропа ғылымына әлі мәлімсіз болған, Жоңғар, Ыстықкөл, Қашқар, Қоқан, Бұқара еліне өз атын жасырып, керуен басының туысы ретінде Әлімбай атын жамылып батылдықпен сапар шекті. Тек Орта Азияның қат-қабат таулы өлкесінде айға жуық түней көшіп, өлім аузынан әрең сытылып, аса құнды деректер жинады. Орыс географиялық қоғамының мүшесі ретінде жауапкершілікпен саяси жағдайы аса күрделі Қашқарда бес ай тұрды. Шоқан Уалиханов «Бізге Қияқтының маңызы қандай болса, бүкіл Еуропаға Шанхай мен Кантонның маңызы қандай болса, Қашқар Азия үшін сондай маңызды. Қашқарға Азияның түпкір-түпкірінен саудагерлер келіп жатады, халық өте кедей тұрады, көргені мұқтаждық пен жоқшылық, өмірбақи басынан бейнет айрылмайды, егер де Түркістандықтар өз еңбегінің жемісін өздері пайдаланса, Шығыстағы ең бай халықтардың бірі болар еді» – деп Қытайдың империялық қыспағындағы түрік текті халықтың аянышты тұрмыс, тіршілігіне жанашырлық танытады.
Шоқанның жастай ғылым үшін кітап құмарлығы оның ой санасының кемелденуіне негіз болды. «Кадет кітапханасынан «Сібір вестингі» кейін «Азия вестингі» деп, аты өзгертілген журналдар мен шаң басқан кітаптарды тауып, қызыға оқитын» деп досы Г.Н. Потанин еске алады. Шоқан қандай саяси қоғамдық мәселелерді сөз етсе де, шындықпен батыл кірісіп өз пікірлерін барынша фактілермен шегендеп отырған. Шоқан жазған публистиканың маңызы мен қуаттылығы да осында. Оның Шығыстануға қатысты ой тұжырымдары атын дүниеге мәшүр етті. Әлемдік ғылымда тұңғыш рет Шығыс Түркістанның сарттары – жаңа ұйғыр этносының шығу тегі туралы айтқан ойы назар аударарлық. Ол бүкіл болмысы мен Батыс мәдениетінен оқыған білгендерінің бәрі туған халқының, Шығыстың өмірінен айнымайтынын ерте сезді. Сол пайм мен парасат оның еңбектерінде шынайы көрініс тапты. Тіл – адамзаттың қатынас құралы екенін бағалап, Шоқанның неміс, француз, түркі тілдерін меңгеріп, ғылымдағы көк жиегін кеңейтудегі бастамасы, бүгіндері Тәуелсіз Қазақ елінде «Болашақ» бастамасымен жалғасын табуы көрегендігінің үлгісі болды.
Академик В.А. Обрушев жазғандай «Орта Азияға қатысты бәріне орасан рухани ой толысу, таусылмас күш жігерді бойына сіңірді» дейді. Ол туған халқының нағыз патриоты, адал перзенті болды. Оның ана тіліне деген берілуі мен құрметіне, жазбаларының мазмұны мен көркемдігіне тәнті болған досы Г. Потанин естелігінде: «Егер оқитын қазақ оқырманы болса, онда бәлкім, Шоқан халқының ана тілінде жазатын Лермонтовпен Гейне ұрықтас жазушысы болар еді-ау» дегенді өкінішпен айтады. Мұны барынша қуаттаған досы Достоевский «… Оның әдеби мақсаты көп еді, егер ақылмен істесе әдебиетте төңкеріс жасайтын өз журналын шығару ойы бар болатын» дейді. Шоқан табиғат аясында оның қасқабағына қарап өскен халқының табиғат жаратылысының тілсім киелі күштері, адамның өз бойындағы арбаушы күштер, ырым-жырымдар жайында жазып, ой толғады. Қазақ халқының сергектігі мен батылдығы, ақындығы мен шешен болатындығы ауа-райы құбылысын байқағыштығы көшпенділер тұрмысының табиғатпен үндестік сиы деп қарап, адамзатты табиғатты қорғауға үндеді.
Шоқанның ғылымдағы сауаттылығы мен парасаттылығы оның жоғары мәртебелі адами мұралдық кісілігі мен кішілігі үлкен мақсатына жетуіне сенім ұялатты. Өз жазбаларында: «Қашқарда қауіпті болуына қарамастан, мен жол жөнекей Қашқардың өзінде де ұдайы күнделік дәптер жазып жүрдім. Жергілікті ғалымдармен, халықтармен, әкімдермен достық қарым-қатынаста болуым, қала төңірегін еркін аралап жүргендігім менің бұл тамаша елді шолып шығуыма мүмкіндік берді» деді.
Ұлы ғалым ұрпақты өз халқының бай мәдениетіне мұрагер болуға, өзі соған бұйдагер екенін дәлелдеп өтті. Өзі сусындап өскен төл мұра – қазақ ауыз әдебиетін жинау ән күйлерін шежіре, қиса дастандарды Қозы Көрпеш Баян сұлу, Еркөкше, Ерқосай жырын мақал-мәтел аңыз, ертегі, Жанақ, Шөже, Тәтіқара, Арыстанбек, Шал секілді ақындар шығармаларын ел арасынан жазып алады. Ол біржақтылы біліп қалмай Қырғыз, Түрікмен, Сақы, Өзбек фальклоры туралы да еңбек қалдырды. 1856 жылы 19 майда Қарқара жайлауын аялдағанда қайдағы бір манас жайында естіп, бір шоқының «Манастөбе» аталатынын көреді. Манасшыға жолығып, манасты алғаш рет Көкенай ханның қаза болуымен жерлеу салтанатын жазып алған. Бұдан сырт Түрікмен, Сақа, Өзбек фальклорі туралы да зерттеу пікірлерін жазды. Орта Азия, Шығыс Түркістан, Жоңғария, Сібір, Еділ бойы елдерінің тарихына этнографиясына, ауыз әдебиетіне, саяси-әлеуметтік қаліне қатысты аса көп бағалай мәліметтер берді. Шоқан Уалихановтың саяхаты мен жазбалары ғылым көкжиегінде үлкен жаңалық, дүмпу туғызды. Оның «Жоңғар очерктері» есімін ғылыми және әдеби ортаға танытып, оған Еуропалық ғалымдар да назар аударып, шетелде алдымен Неміс баспасөзі таңдана пікірлерін білдіреді. Жоңғария очерктерінде Шоқан: XVIII ғасырдың бастапқы кезінде 1703 жылы Жоңғар шапқыншыларын Қақас халқының үш мыңдай түтінін айдап әкетіп, Жоңғарияға ерін құл, әйелін күң еткен жауыздықтарын үлкен аянышпен жазады. Бұл орыс географиялық қоғамының жазбаларында да жарық көреді. 1856 жылы Шығыс Түркістан, Құлжа сапарында Қытай билігі мен жергілікті өкіметтің қарапайым халыққа қолданып отырған саясатында ешбір елге деген тыныштық орнатудың кепілі болғандай жақсылығының жоқ екенін айта келіп: «Бұлардың басқару саясаты халықтың орынды көтерілген әрбір бүлігінен кейін жұртты аяусыз ұрып соғып, жазалау шараларымен қысым жасап, түрлі күдік, күмән туғызып қудалаумен қысқасы, түрлі сол бүліншілікке апарып соқтыратын шаралармен тұйықталып отырады» деп, бұратана халықтың азапты қалін жеткізеді. Шоқанның ғылыми көкжиегінің кеңдігі Түркі халықтарының ортақ шығу тегі, тіл тұтастығы, тарих тағдырларының бірлігі сынды бүгінгі күнгі Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті түбі бір халықтардың бірігуі туралы идеясының әубаста-ақ негізін салған. Бұл күнде Шоқан ашқан жаңалықтары мен еңбектері қазақ халқының ғылымдағы жекелей еншісі ғана емес, адамзат ғылымының ортақ мұрасына айналды. Шоқан «Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы» туралы жазбаларында Қазақстанның Ресей құрамына қосылуы барысында басынан өткеріп отырған туған халқының тағдыры терең толғандырады. Ол қазақ халқының нақтылы өмір салтына қайшы келетін әдеп ғұрыпы мен дәстүріне жат сот реформаларын зорлықпен танып отырған патша өкіметінің самодержавиялық саясатына батыл қарсы шығып, былай жазды: «Россияның ұлдарының ішінде басқадай дін ұстап, және басқа тілде сөйлеп отырған көп халықтар бар. Олардың тұрмыс қалпы Россияның негізгі орыс халқының тұрмыс қалінан бүтіндей өзгеше сондықтан, християн дініндегі отрықшы орыс халқына лайықтап жасалған қайта құрылыс жобалары түгелімен әкеліп, Еуропалық және Азиялық Россиядағы көшпелі босып жүрген бұратана халықтарға қолданатын болса, жоғарыда айтылған себептерден, оның ешқандай пайда келтірмейтіні түсінікті» деді. Шоқан өз төңірегіндегі орыс ортасын түсінді, олармен Еуропалық цивилизация топырағында туыстасып достасты. Бұл өмірінің бағасын асыра түсті. Шоқанға Батыс Сібірдің тарихшысы міндеті де жүктелді. Оған азиядағы орыс саясатының да аса бағалы бір құпия қоймасы осы архивтің есігі ашылды. Географиялық қоғамның запискалары мақаласында орыстардың алдында ең алдымен өз халқының іздеушісін – жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушысы ретінде көрінді. Бір туар тұлғаның орасан еңбегін орыс және шетел ғалымдары жарыса жарысты, әрі таңырқасты. Қаныш Имантайұлының бастамасымен 1957 жылы Шоқан танушылар тобын басқару академик Әлкей Қақанұлына тапсырылды. Мәскеу, Ленинград архивтерінде сақталған материал зерттеп жиналып, бес томдығы жария етілді. Қазір Шоқан ғылымын зерттеуге елімізде кең жол ашылды. 1956 жылы академик жазушы Сәбит Мұқанов Қазақстан мәдениет делегациясын бастап, Қытайдың Бейжің қаласында болды. Қайтар сапарында Шығыс Түркістанның Үрімжі, Саңжы кезінде Шоқан болған Жоңғар, Құлжа, Қашқар қаласына барды. Үрімжіде қазақ зиялыларымен біз ғылыми жұмыс жүргізіп жатқан Шыңжаң университетінде кездесу өткізді. Қазақстанға оралғаннан кейін «Аққан жұлдыз», «Қашқар қызы» драмасын жазды. Іледе Әсет Найманбаевтың басында болып, оны көрген, жерлеген ақсақалдармен әңгімесін жария етті. Шоқан өмірінің өте бір айшықты кезеңін Петербургта бір жылдай болуы. Ол өзінің Сібірлік достарынан гөрі әлдеқайда Еуропалық болса да, бәрібір өзін Азиялық көшпенді өкілі деп сезінді. Ол өз білгендерін жападан жалғыз отырып, байқағандарымен алған әсерлерін, ой толғамдарын жасаған қорытындыларын жан баласына айтуға болмайтындығы, ештеңені тастай салуға болмайтыны, кейін шашылғанда жинай алмайтындығын түсінді. Бұл жайында Мәскеулік зерттеуші И. Стрелкова өз еңбегінде: «Омбыда мылқауша қайтып, мылқауша үн түнсіз отырмақшы, мұнда оның жанындай жақсы көретін достары көп, ол үшін (Шоқанға) Капустиндер, Гутковскийлер де талай мазасызданды. Шоқанның бірінші ойлағаны үйден шықпау, адамдардың арасында болмау. Гутковскийде Шоқанның тәсілін түсіне кетіп, «Уалиханов әлі сырқатынан жазылмапты» деген жалған сыбыс әңгімеге желеу келеді». Есеп жазу жұмысын толып бітіргенше Шоқан Уалихановтың Петербургке баруды кідірте тұруының тағы бір себебі өзіне жақсы мәлім Витковичтің тағдыры оның жинаған материалдарының жоғалып кетуі, Иван Кирилевтың өлімі, Арзамастағы қонақ үйде Корелиннің күнделіктері жазылған жеті дәптерінің жоғалуы еді. Қашқар жайында соншама көп біліп қайтқан адамның өз өмірі үшін қорқатындай негізі барды. Уалиханов сақтықтыққа қажетті шараларын қабылдаған. Ол Петербургке аяқталмаған ештеңе апармаған. Ол Шығыс Түркістандағы орыс саяхатына қатысты барлық мағлұматтарын, қорытындыларын, ұсыныстарын жазбаша тапсырады. Омбыда оның есебі көшірмесінің қолына тиген, сөйтп Уалихан есебінің бірі емес, бірнеше данасы болған. Жабық пакетті де Уалихановтың өзі әкелмеген, Гасфорттың Колпаковскийге жазған хатында: «Уалихановтың есебін 1860 жылдың 27 январьда Фелдер алып кеткен» деп жазды. Жазған еңбегі мен ашқан жаңалығының ғылым үшін құндылығын сақтап есеп берудің қауіпті де қиындығын сезген Шоқан өзінен басқа сыр ашпастан өте сақтықпен Петербургке табыс еткен. Сондықтан Петербургте Уалихановтың алдынан мәнсаптың жолы ашылды «Атты әскер қатарында тұратын поручик Уалихан сұлтанның оған тапсырылған Орта Азиялық шекаралық иеліктердің кейбірін аралап шығу кезіндегі сіңірген зор еңбегі, көргені көп қиындығы мен қауіп қатерге басын байлағаны үшін тамаша, ынталы және шын пейілді қызметінің құрметіне оған ротмистр штабы шені берілді және әулие Владимир орденімен (Әлбетте айрықша үлгідегі, басқа діндегілерге арнайы әзірленген)» наградталды. 1865 жылы 10 апрельде қиында ауыр жанкешті саяхаттар мен ғылыми тапсырмаларды орындау жолында ойылып істеген ауыр еңбек және меңдеген науқастан жасы отызға толмай Тезектің аулында Көшентоғна топырағында дүние салды. Өзінің рухани жан дүниесіне жақын өмірден Айсарадай жарын тапты. Шоқанның қолжазбалары мен сызба суреттерін көзінің қарашығындай сақтады. Мына мәңгілік әлемде қоштасар сәтте жарының өзіне деген адалдығынан болар Шоқан ата-анасына Айсараны қолдарына алып ұдайы көмек көрсетуді тапсырып хат жазады.
Ақылымен алымды әлемге танымал болған бұлттан төмен тұрса да, бұлттан жоғары биіктігі бар Шоқанның 180 жылдық мерекесі бүкіл Түрік әлемінің асса адамзаттың ортақ берекесі. Біз Шоқан өмір сүрген заманнан уақыт көшімен қаншалықты алыстай берген сайын келер ұрпақ Шоқан еңбегіне зейін-зердесін қойып, сусындап ой өрісін шыңдай берері қақ. Адамзат әулеті оған бір туар тұлға ретінде мәңгілік құрмет көрсетіп өтеді.
Мұхаметқазы Мұхамадиұлы, Этнограф-тарихшы, доцент.
Қазақстан оқу ісінің үздігі. Өлкетанушы.
