Біз үнемі қолданатын және кішігірім тұрмыстық деңгейде емес, ұзақ тарихтың ұзына бойындағы үлкен елдіктің, биік арманның бейнесі ретінде қолданылатын сөз. «Ел азат болды», «Азаттық аңсаған бабалар», «Азаттыққа қолымыз жетті» дегендей үлкен ұғым. Енді осы сөз кәдімгі киіз үйдің керегесімен байланысты болып шықты. Қалай?
Белгілі этнограф, ғалым Р.Шойбеков «Қазақ қолөнер аталымдарының түсіндірме сөздігі» атты еңбегінде «талқы» сөзіне мынадай анықтама беріпті: «Талқы – теріні керіп-созып иін қандыра жұмсартатын ағаш. Талқының ирек, сүзгі, созғы, баспа талқы, тіс ағаш, дейтін түрлері болады… Талқымен тері илеуді теріні талқыға салу дейді. Талқымен тері илегенде бір адам теріні түгін ішіне қарата шиыршықтап бүктеп, екінші адам бастырықты көтеріп басу арқылы терінің құрыс-тырысын жазып жұмсартады. Ертеректе құрулы тұрған талқыны көре тұра баспай өту жігіттер үшін әбестік саналған. Талқыдан шыққан теріні кермеленген тері деп атайды» дей келіп, әйгілі қолөнер шебері, педагог Д. Шоқпарұлының «Тіліміздегі «талқыға салынды», «талқыланды» деген сөз тіркестері осыдан шыққан, яғни, «Талқы ерге пайда, жаңбыр жерге пайда», «Көптің аузы темір талқы» деп айтатынымыз содан» дейтін сөзін мысалға келтіреді. Тыңнан түрен салмай-ақ, дәл осы ізбен қолданыстағы заттың атауын ала отырып белгілі бір ұғымдарға айналған бірнеше сөзді талқылап көрсек. Негізгі талданатын сөзіміз – «Азат». Десе де, әңгімемізді осы сөйлемнің басында тілімізге оралған «түрен» сөзінен бастасақ. Түрен. «Шыңжаң халық баспасынан» шыққан «Сөз сандық» атты түсіндірме сөздікте: «Соқаның жер жыртатын тісін, жүзін түрен дейді» деп жазылыпты. Мысалды сөздіктен алып отырғанымызбен ел ішінде түреннің соқа жүзі екенін білетін үлкендер аз емес. Десе де ауыздағы сөздің арғы заты бүгінгі қала жастанған қазақтың көзіне елестесін, көкірегіне орнықсын деген ниетпен қайыра еске салып жатқанымыз. Өзі бұрын жыртылмаған қатты, тың жерге соқа салған кісінің табандылығы қандай болуы керек, оған жегілген өгіз, ат қандай болуы керек? Оңай емес әрине. Түрен бүгінде басқа ұғымдарға да кеңінен қолданылады. «Тыңнан түрен салды» деп ғылым, шығармашылық, өнер, тағы басқа салалардағы дара жол тапқан адамдарға қарата айтып жатамыз. Азат. Біз үнемі қолданатын және кішігірім тұрмыстық деңгейде емес, ұзақ тарихтың ұзына бойындағы үлкен елдіктің, биік арманның бейнесі ретінде қолданылатын сөз. «Ел азат болды», «Азаттық аңсаған бабалар», «Азаттыққа қолымыз жетті» дегендей үлкен ұғым. Енді осы сөз кәдімгі киіз үйдің керегесімен байланысты болып шықты. Қалай? 2008 жылы жазда режиссер Айгүл Қажыбекқызының ұсынысымен киіз үй туралы деректі фильм түсіруге ауылға барған едік. Операторымыз – бұл күнде бірнеше толық метражды мультфильм жасап үлгерген Тұрдыбек Майданұлы. Көздегеніміз – менің әкем. Әкеме түсіндіріп айттым, ол кісі бірден келісті. Қысқасы, сол жерде апталап жатып киіз үйдің қаңқасы қалай жасалады, қай құралды не деп атайды, шамамыздың жетісінше бәрін түсірдік. Киіз үйдің ағашын дайындаудан бастап (үйағаш дайындау дегеніміз – орман ішінде жүріп талдың қай бұтағы уық, қай бұтағы керегеге жарайтынын байқап, таңдап жүріп кесіп алу ғой. «Орман аралаған үйші, ел аралаған сыншы болады» деген мақал содан шыққан) мор салып, тез құрып, кереге көктеп, уық қаламдап, ши орап, басқұр тоқып, қой қырқып, киіз басып, туырлық жасап дегендей, ақыры аяғында бір үйді толықтай тігіп шығу барысы қамтылды. Сондағы бір ғана жайға тоқталайық. (Бейне көрініске назар салыңыз. Айгүл Қажібектің «Жұрт» деректі филімінен үзінді) Керегені көктеп, жайып жатқан әкемнің інісі Нұртай Мұсаұлы ағамыз керегенің ортасындағы көктелмей бос айқасқан бір тұсын «мұны азат дейміз» дегені. Ал, керегеге көк өткізу үшін тесіп жатқан кезде әкем: «азаттығын дұрыс қалдырыңдар» дегені есімде. Сонда керегенің азат қалдыратын тұсын «азаттық» дейтін болып тұр ғой. Тіпті керегенің жайылып, жиналуында бірден-бір себепші сол азат екен. Азаттығы болмаса, керегеңді кең жайып, ақордаңды алшайтып тіге алмайды екенсің. Сол бір сөз көп ойға қалдырған. Сірә, біздің «азаттық» ұғымымыздың төркіні осында жатқан жоқ па? Кейін Р.Шойбековтің «Қазақ қолөнер аталымдарының түсіндірме сөздігін» ақтарып отырып «азатпен» қағаз бетінде жолықтық: «Азат – керегедегі әдейі тесілмеген орын. Азат қалдырмай керегенің барлық көздерін көктесе, керегенің қанаты жиылып-жазылмайтын болады» деп анық жазылыпты. Сонымен қоса: «Азат кереге – есіктің босағасына тақау жерде дара, жеке қалған керегенің басы» дейді. Онымен де қоймай, «азат қалдыру – керегенің бас санына қарай уық саны да көбейіп отыратындықтан, арасында бір желіні көктемей бос қалдырып отыру (бұл желкөз керегеде қолданылады)», деп жазады. Жә, бұдан не ұқтық? Бұдан азат сөзі керегенің бос, дербес, еркін тұрған бөлігіне байланысты айтылып отырғанын қапысыз аңғарамыз. Айтылуы ғана емес, атқаратын қызметі де біздің ұғымымыздағы азаттыққа сай келіп тұрған жоқ па? Азаттық пен бостандық екеуінің ағайынды ұғым екенін осы жерден анық көріп тұрған жоқпыз ба?! Сәл түсіндірме жасай кетелік, жалпы, кереге тор көз, желкөз деп түрге бөлінеді. «Азат қалдыруға» берілген анықтамадағы сөйлем соңындағы жақшаға алынған сөзден соны аңғарамыз. Тор көз керегенің ағашы көп, ауыр келеді. Көбінде бай-манаптың алты қанат ақордаларының керегесі тор көзді болады. Сонымен, біздің пайым «азат», «азаттық» сөздерінің төркіні, сонау есте жоқ ескі замандардан бері аталарымызбен бірге жасасып келе жатқан, қазақ деген атаумен бір ұғымға айналған, бұл күнде ғалымдар «ғаламның моделі» деп таңдай қағып, тамсанып отырған киіз үйдің керегесіне байланысты дейді. Азаттығы болғанда керегесі кең жайылып, еркін даланы ен жайлап өсіп-өнді, азаттығына қауіп төнгенде керегесінің бас-аяғына кереқап кигізіп түйесіне теңдеп көшіп-қонды. Шындығында (ұғым ретінде де) азаттығың болмаса керегең кең жайылар ма?.. Философиялық, қағидаттық тұрғыдан алсақ та, «Азаттық» сөзі бүгінде кең қолданыстағы «Тәуелсіздік» сөзіне қарағанда әлдеқайда дәлдікке ие секілді. Әрнеден толықтай тәуелсіз болу әлемде жоқ заңдылық екені әмбеге аян. Ал азаттық керегенің бос қалдырған көгінің орнындай, бір жағы белгілі бір тәртіппен айналасына байлана отырып, белгілі деңгейде еркін болады. Яғни, әлемге ортақ қағидаларға бағына отырып өз аяңда еркін болу. Шындығында жаратылыс заңдылықтарына сай ұғымдар адамдар санасын ылғи да дұрыс түсініктерге жетелейді. Аталарымыз қалдырған «азат» сөзінің тереңіне өреміздің жетісінше осылай бір бойлап көрдік. Артық-кемі, алып-қосары болса, айтары бар азаматтар өз ойларын ортаға сала жатар. Мүмкін, «азаттық» сөзі алдымен пайда болып, ол ұғым керегенің азат жеріне атау болған шығар деп те ойлауға болады. Алайда, кереге азатсыз жасалынған жоқ қой. Ол уақыт техниканың алдымен дүниеге келіп, одан кейін ғылымы пайда болатын кез екенін ескерсек, қайтадан әуелгі ойымызға табан тіреуге тура келеді. Ал, тіл саласының білгірлері парсыша «азати» дейтін сөз бар екенін, ол біздің «Тәуелсіздік» деген ұғымға келетінін де алға тартады. Ақыры әңгімеміз киіз үйдің айналасында болып жатыр ғой, көңілге түйіп жүрген тағы бір-екі сөздің төбесі көрініп тұр екен, орайы келіп тұрғанда оны да айта кетсек артық болмас. Маймөңке. Әдетте, бір нәрсені төтесінен айтпай, әр нені мысал етіп, әр жақтан орағытып сөйлеген адамға «неге маймөңкелеп тұрсың?» деп жатамыз. «Майбасар маймөңкелеп, айтарын айтып болмай, Бөжейді діңкелетеді» (М.Әуезов). «Биліктінің алдында маймөңкелеп» деп те айтамыз. С.Қасимановтың «Қазақ халқының қолөнері» атты түсіндірме сөздігінде: «Маймөңке – тоқымашылық ісінде кілемнің, терменің, алашаның жіптерін теріп отыратын қайқы басты, жұқа ағаш қалақша. Терме тоқудағы өткермелеу, ілмектеу, маймөңкелеу жұмыстарының барлығы да есептеп санау арқылы орындалады», (Алматы. 1969. 229-бет) деген анықтама береді. Енді түсінікті болды. Бала күнімізде құлағымызда қалған, әсіресе басқұр тоқып отырған әжелердің ауызынан көбірек шығатын осы сөздің мағынасына көзіміз енді толық жеткендей. Қошқар мүйіз, сыңар мүйіз деген секілді түрлі өрнектерді шығару үшін қызыл, сары, ақ, көк дегендей түрлі жіптердің бәрін есептеп іліп отыру төтелей тартуға келмейтін жұмыс қой. Оны тек маймөңкелеу керек. Әрине, ол да өнер. Маймөңкелей алатындар ғана маймөңкелейді. Солай. Өрмектің заңдылығы кейде өмірдің де заңдылығы. Тез. Тез – киіз үйге қажетті ағаштарды мордан шыққаннан кейін түзететін, иетін құрал. «Тезі» деп те айтылады. Уық, керегенің бәрін сол тездің кетігіне (ол тездің аузы делінеді) салып иеді, қисығын түзейді. «Тентегін тезге салып» тіркесі де осыдан шыққан. «Жиналыста облысы әкімі аудан әкімін сын-тезіне алды» деп жазылып жататын ақпараттардың арғы жағында осы «тез» жатыр. Алайда, «сын тезіне алды» дегенді баспа-бас ұқсақ, «сынады және түзеді» деген мағына береді. «Тезбасында қисық ағаш жатпайды». Жастарын жақсы жолға бағыттап отыратын ұстазы немесе қариясы болса, ол ауылдың ұры-қары, содыр-сотанақ, сұмпайы, сұғанақ, қайырымсыз, қанішер, қисық мінез, қыңғы-қыңыр, өтірікші, суайты болмайды дегендей сөз ғой жалпы. «Қисығыңды түзеуге құрған тезді – Қария деп білгейсің қыран көзді. Мойынына қоятын, тентегінің етігінің басында тұрған сөзді», деп келетін жыр шумақтарымыз да осы ағаш түзейтін тездің адам түзейтін ұстаздық, ақсақалдық ұғымға айналғанын айқындап тұрғандай. Қадай қараған көзімен тентектің басын төмен салбыратып, жанарымен етігінің басын шұқытатын және үнсіз ғана кінәсін мойынына қойып беретін парасат пен мыс… Ерікті ауызға бөрікті бас сыйған қазіргідей алмағайып уақытта аумақты болмаса да әулетті тезге салып отырар үлкендер көп болса екен, заңымыз да бір қадамын шалыс басқан жандарды бірден тізеге салып сындырып емес, тезге салып түзейтін баяғы бабалар биігіндегі адами қағидаттарға сүйене қызмет етуге бағытталса екен деген тілекпен сөзімізді аяқтайық. Азаттығымыз аман болғай!
Ұларбек Нұрғалымұлы «Егемен Қазақстан» Khalil Mack Jersey