Нобель сыйлығы – әлемдегі ең беделді сый. Альфред Нобельдің өсиетнамасымен қолға алынған сыйлық 1901 жылдан бері әр жыл сайын физика, химия, медицина, әдебиет және бейбітшілік салалары бойынша елеулі жетістікке жеткен ғалымдар мен ұйымдарға беріледі.
Сол уақыт ішінде 585 рет тағайындалып, 892 адам мен 24 мекеме сыйлық иегері атанды. Нобель сыйлығының қай иегерін алсақ та, бәрінің айтар ойы өте өзекті. Сондықтан газетіміздің осы нөмірінен бастап «Нобель сыйлығын иемденген» айдарымен сыйлық иегерлерінің шетелдік басылымдарға берген сұхбаттарын, жазған ойларын жариялауды жөн көріп отырмыз.
2017 жылы әдебиет саласында 63 жастағы ағылшын жазушысы Кадзуо Исигуро сыйлыққа ие болды. Жазушының жеңімпаздар ішінде ең жас деп танылғанын айта кеткен жөн. Жапониядан шыққан, бірақ бар ғұмырын Ұлыбританияда өткізген Кадзуо Исигуро ағылшын жазушыларының ішінде көрнектісіне айналды. Ол – Корольдік әдебиет қоғамының мүшесі, Уитберд және Букер премиясының иегері. Оның шығармалары әлемнің 40-тан астам тіліне аударылды. Оның романдар желісі бойынша голливуд фильмдері түсірілді. 2005 жылы шыққан «Мені жібермеші» романы ағылшын тілінде шыққан 100 үздік роман тізіміне енді. Екінші Дүниежүзілік соғыс, Жапония тақырыптарын шығармаларына арқау
еткен жазушының
ерекшелігі – әртүрлі жанрда жазуы. Исигуро швециялық NHK телеарнасына сұхбат беріп, әдебиеттің дамуы хақында тұшымды ойларын ортаға салған еді. Сол сұхбаттан үзіндіні назарларыңызға ұсыналық.
– Нобель сыйлығы тағайындалатын барлық салалар ішінде әдебиеттің орны бөлек. Әдебиет адамзаттың дамуына қандай үлес қосады?
– Әдебиеттегі ең маңызды дүние – адамның өмірлік тәжірибесі, эмоциясымен алған білімімізді қай бағытта жұмсау керектігіміз жайлы бағыттап отыруында. Әлбетте, бұл – Нобель сыйлығының тарихынан бастау алады. Альфред Нобель динамитті ойлап тапты. Осы тұста динамитті қалай қолдану керек деген сауал туындады. Оны жою, қыру үшін қолданамыз ба, әлде адамзат игілігіне пайдалану керек пе? Сондықтан Нобель сыйлығының негізгі идеясы жаңалықтарды дұрыс қолдана білуге негізделген.
Ол үшін түрлі мәдениеттер мен адамдар арасында эмоция, тәжірибе алмасу қажет. Үлкен технологиялық жаңалықтарды енгізудің басы-қасында жүру не сыйлайды? Индустриялдық революцияға дайынбыз ба? Қандай сезімдесіз? Жаңа заман жаңалықтарынан алған әсеріңіз қандай? Әдебиет осынау сауалдарға жауап іздеу жолындағы өзіміз жасаған шекаралар мен тосқауылдар арқылы шығатын адамның ішкі сезімін, жан-дүниесін білдіретін құрал.
– Сонда мәселе бір-біріміздің көзқарасымызды түсіну үшін, қажет болса, ортақ мәмілеге келуде ме? Әлде екі ортаны айыратын ортақ белгілер қажет пе?
– Иә, дәл солай. Бірақ әңгіме әртүрлі құндылықтардағы адамдардың өзара түсінісуі туралы ғана емес. Әрқайсымыз әр жақта, әр елде жүріп не істесек те, дұрыс жолды білеміз деуге құмармыз. Бірақ ешкім аялдап, өз-өзін тануға, ұстанымдарымыз бен болжамдарымыз не нәрсеге негізделгенін зерделеуге тырыспайды. Сол себепті, әдебиеттің алар орны айрықша. Тағы айтарым, әдебиет тым салтанатты да салмақты болудан қашу керек. Айтқымыз келген маңызды ойды әзіл-күлкі арқылы да жеткізуге болады. Сондықтан әңгіме жанрына сенемін. Театр, кино, телевидение – өзара сезімдерімізбен алмасуға көмектесетін жол деп білемін. Бұл жол өз-өзімізге қарап, бой түзеп, осы шектеулер арқылы адамдарды түсінуге жәрдемдеседі. Бұл – адамзат үшін маңызды бөлшек.
– Өткен жылы әдебиет саласы бойынша Боб Дилан Нобель сыйлығының иегері атанды. Бұл шешіммен келісесіз бе?
– Әрине, құптаймын. Боб Дилан мен үшін әрдайым қаһарман болған. Он үш жасымда Бобтың ерекше сөз саптауына таңданып, аса танымал емес «Джон Уэсли Хардинг» деп аталатын альбомын тыңдағаным бар. Ол Нобель сыйлығын алғанда ерекше қуандым. Сыйлықты алуына сөз қолданысы ғана емес, әдебиет туралы ауқымды көзқарасы да себеп болды. Оған сенімдімін. Боб Дилан, Леонард Коэн, Джони Митчелл сияқты қаламгерлер соңғы он жылдықта сөз өнерін өркендетуге үлес қосып, әдебиеттің жаңа жанрын, түрін өмірге әкелді. Бұл жанр – фантастика, поэзия, драмаларымен қатар тұруға да әбден лайық. Сондықтан Диланның Нобель сыйлығын алуы оның таныстырып отырған өнер түрінің маңызын, болашағын көрсетсе керек. Ән жазып, оны орындау аға буын ұрпақ үшін де, бүгінгі жас ұрпақ үшін де маңызды дүние. Швед Академиясының мұны қолдауы – құптарлық іс.
– Шабыт қайдан келеді? Неге ауыр тағдыр арқалаған кейіпкерлерді таңдайсыз? Мұндай тақырыптарды қозғауға не түрткі болды?
– Жазушылықты бастаған шақта өмірін саралай келе, осы уақытқа дейін мақтан тұтқан дүниелері ұятсыздыққа пара-пар екенін ұғынған адамдар туралы жазғым келді. Себебі, олар мақтан еткен еңбектерінің қоғамда қалай қолданылып жатқанынан бейхабар еді. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін дүниеге келген ұрпақ әрі жапон өкілі болғандықтан, бұл – менің тақырыбым екенін бірден ұғындым. Сонымен бірге, Гитлерге еріп соғысқа қатысқан Еуропа халқының өмірі, өткен жолы да себеп болды. Менің ойымша, аға буын өмірбақи «Мен нені дұрыс істемедім?», «Бұрын оны дұрыс түсінбеппін» деп өз-өзін кінәлау сезімімен өмір сүрді. Бұл – жаныма жақын тақырып. Есейе келе, осы сұрақты өз өткенін ұмытпаған адамдарға қатысты қойғым келді. Келмеске кеткен кешегі күнді ұмыту керек пе, әлде бұған қарсы тұруым қажет пе? Осы сауалдарды мемлекеттерге қатысты да қолдандым. Кей жағдайларда, мемлекет азаматтық соғысты болдырмай, алға жылжу үшін өткенін ұмытуға мәжбүр болады. Бүкіл әлемде өткенін ұмыта алмағандықтан, зобалаңға жол беріп, азаматтық соғыс жағдайында өмір сүріп жатқан елдерді де байқап жүрміз. Сондықтан кей кездері ұмыту керек. Сонда ғана тұрақты, демократиялық қоғам құра аласыз. Қиын кезеңді басынан кешкен мемлекеттер де жоғарыдағы сұраққа жауап іздейді. Қашан ұмыту керек? Осы тақырып жазушылық жолымның басынан бастап бүгінгі күнге дейін мазалап келеді.
– Шығармашылығыңызға үңілсек, тарихқа енген жанрлар мен шектеулерге бағынуға қарсы екеніңізді аңғарамыз. Сіз не үшін жазасыз? Бір тақырыпты әртүрлі формада беруді сынап жүрсіз бе? Харуки Мураками сіз туралы «Ол суретті кішкентай бөлшектерден жинап салып жатыр. Соңында үлкен картинасын көреміз» деген болатын. Бұған келісесіз бе?
– Харуки Мураками – бүгінгі заманның беделді жазушыларының бірі. Оның пікірін жоғары бағалаймын. Өйткені ол жазушы ретінде, ұзақ жылдар бойы қалыптасқан дүниені түсінеді. Оқырмандар шығарманың сыртқы келбетін ғана байқап, «мәссаған, жаңалықтарын қараңдар» деуі мүмкін. Алайда эмоция тарихы әңгіме ішінде, олар бірінен соң бірі прогрессиялық сипатта жалғасып отырады. Әдейілеп әртүрлі жанрларда жазбаймын. Әлбетте, идеядан бастаймын. Идеяның жанры да, географиялық мекені де болмайды. Мен үшін басты дүние – идея. Ал оны қай заманға, қай елдімекенге лайықтайтыным – екінші мәселе. Мүмкін фантазия әлемімен болашаққа жіберетін шығармын. Тек бұл оқиғаның оқырманға жеткенін тілеймін. Бәлкім, бұрынғы замандағы ұшу құралдарын жасап жатқан өнертапқыш сияқты шығармын. Міне, сол қондырғымды ұшыру үшін қолымнан келгеннің бәрін жасаймын. Оның сыртқы пішіні емес, ұшқаны маңыздырақ.
– Сіз бір кітапты жарыққа шығару үшін 10 жылыңызды арнағаныңызды естідік. Жалғыздықты қалай еңсересіз? Әкеңіз ғалым болғандықтан, оның әрбір детальға мән беріп отыратыны сізге де дарыған шығар?
– Әкемнің жұмыс істеу дағдысынан жақсы үлгі алдым деп айта аламын. Ол океанограф-ғалым болды. Әкем бір уақытта жұмысқа барып-қайтып, айлығын алып, бос уақытында демалып жүретіндер қатарынан емес еді. Үнемі ізденіс үстінде болды. Ешқашан тоқтамайтын. Тіпті теледидар көріп отырса да, жұмыс қағаздарын, картасын алдына қойып алатын. Себебі, сол сәтте идея келсе, бірден қағаз бетіне түсіретін. Оның өз ісіне адалдығы, жұмысына беріктігіне тәнті болатынмын. Дәл әкемдей ғылымға құштар болмасам да, ойлау қабілетім де ғылымға негізделмесе де, осылай жұмыс істеуге дағдыландым. Бір кітапты жазуға 10 жылымды арнадым деп айта алмаймын. Себебі, бір уақытта басқа да жұмыстарымды атқардым.
Кітаптарым арасындағы ең ұзақ аралық 5 жыл шығар. Мәселе жалғыздықта емес. Жазушылар көпшілік алдына жиі шығу керек деп ойлаймын. Кітаптарымның арасындағы ұзақ аралық болуының себебі де осында. Бір кітабым шыққаннан кейін екі жылдай әлемді аралап, кітабымды таныстырамын, конференцияларға қатысамын, халықпен пікірлесемін не болмаса, фильм түсіру жұмыстарына қатысамын.
Көп жыл бойы фильмдерді қаржыландыру бағытында кәсіпкерлікпен айналыстым. Менің проблемам – жазушылық кеңістігімді сақтап қалу. Бүгінгі жазушылар үшін бұл қиындық туғызбайды деп санаймын. Бірақ романист жазушылар үшін бұл өте маңызды. Керемет туынды жазу барысында түрлі адамдар көмек сұрайды. Оларға көмектесемін деп ойың да бөлінеді. Әйелім осындай кездерде «бұл – сенің жұмысың емес, сенің міндетің – жазу» деп бірден тоқтатады.
Ағылшын тілінен аударған
Ақбота ИСЛӘМБЕК.
https://aikyn.kz/2018/05/19/53200.html
